Sự chấp nhận sách điện tử của sinh viên tại Việt Nam

Số 28 - Tháng 6 - 2019 97 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA TRAO ĐỔI - NGHIỆP VỤ SỰ CHẤP NHẬN SÁCH ĐIỆN TỬ CỦA SINH VIÊN TẠI VIỆT NAM CHỬ BÁ QUYẾT Tóm tắt Cùng với sự phát triển của công nghệ thông tin và internet, sự xuất hiện của sách điện tử đã làm thay đổi cách thức sử dụng sách và văn hóa đọc của công chúng, nhất là đối với sinh viên, những người tiếp cận nhanh với công nghệ hiện đại và cũng là đối tượng đọc sách rất đông đảo trong xã hội. Bài viết khảo sát tình hình sử dụng sách điện tử của sinh viên tại Việt Nam, đối chiếu so sánh với một số nghiên cứu cùng loại trên thế giới. Việc sử dụng sách điện tử đã mang lại nhiều lợi ích và cả những hạn chế cho sinh viên, từ đó đưa ra một số trao đổi nhằm giúp cho việc sử dụng sách điện tử của sinh viên ngày càng hữu ích hơn. Từ khóa: Sách điện tử, e-book, đọc sách điện tử, sinh viên Abstract Along with the development of internet and information technology, the emergence of e-books has changed the way of using books and the reading culture of the public, especially for students, who have quick access to modern technology and also a very large audience in the society. The article examines the situation of using e-books of students in Vietnam, comparing them with some studies of the same type in the world. The use of e-books has brought many benefits and limitations as well to students, thereby provide some ideas to help students to use e-books more and more effectively Keywords: E-books, reading e-books, students 1. Sơ lược về sách điện tử Hiện nay, có nhiều cách hiểu về sách điện tử (e-book). Khi mới xuất hiện, nhiều người quan niệm sách điện tử là một phiên bản điện tử của sách in. Sách điện tử dựa trên việc mô phỏng đặc điểm cơ bản của sách truyền thống trong một định dạng điện tử. Tuy nhiên, với việc phát triển của công nghệ thông tin, đặc biệt làm thế nào để một cuốn sách điện tử được sử dụng hiệu quả và dễ dàng, sách điện tử đã được phát triển đa dạng và cũng được hiểu theo nhiều cách khác nhau. Theo Rosso S. (2009), sách điện tử là một ấn phẩm sách ở dạng kỹ thuật số, bao gồm văn bản, hình ảnh hoặc cả hai, có thể đọc được trên màn hình phẳng của máy tính hoặc các thiết bị điện tử khác [13]. Sách điện tử có thể đọc được trên các thiết bị đọc sách điện tử chuyên dụng như Kindle của Amazon, hoặc cũng có thể đọc trên bất kỳ thiết bị điện tử nào có màn hình như máy tính để bàn, máy tính xách tay, máy tính bảng, điện thoại thông minh, v.v. Nhấn mạnh đến tính năng tương tác của sách điện tử, Ashley Melinis (2011) định nghĩa sách điện tử còn được gọi là sách tương tác hoặc sách kỹ thuật số, là những tài liệu nội dung ở định dạng kỹ thuật số có thể được xem trên máy tính hoặc thiết bị đọc điện tử như Barnes và Kindle của Nook hoặc Kindle của Amazon. Văn bản chữ viết và hình minh họa cũng tương tự như sách in, nhưng sách điện tử còn có thể kết hợp với nhiều phương tiện như âm thanh, hình động, văn bản nổi bật, âm nhạc, mô hình. Hình thức sách điện tử rất đa dạng, trong đó nội dung được trình bày bằng Số 28 - Tháng 6 - 201998 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA hình ảnh, âm thanh và các nút chạm để điều hướng qua các trang. Theo PwC (PricewaterhouseCoopers - công ty kiểm toán hàng đầu thế giới hiện nay), sách điện tử là phiên bản kỹ thuật số của sách in, được phân phối qua Internet. Những tập tin này có thể được đọc trên thiết bị đọc sách điện tử, máy tính bảng, máy tính cá nhân, điện thoại thông minh và cả trên một số điện thoại di động [11]. Sách điện tử có thể có hình thức của một phiên bản duy nhất hoặc tồn tại dưới nhiều phiên bản định dạng (được đọc qua một loại thiết bị riêng biệt) hoặc cho phép xem trên nhiều loại thiết bị. Hiện nay có hai quan điểm về định dạng sách điện tử, điển hình là tại Hoa Kỳ và Châu Âu. Tại Hoa Kỳ, sách điện tử của các công ty hàng đầu là Amazon, Barnes & Noble và Apple đều cho phép khách hàng đọc sách đã mua của họ trên nhiều thiết bị. Sự cho phép này đã giảm thiểu vấn đề về các định dạng sách. Độc giả không hoặc ít khi cần chuyển đổi một cuốn sách được lưu ở một định dạng sang một thiết bị yêu cầu định dạng khác. Ở Châu Âu, nơi được đánh giá là sách điện tử có sự phát triển chậm hơn Hoa Kỳ, các nhà xuất bản cung cấp sách điện tử ở các định dạng văn bản khác nhau. Vì thế, các định dạng rất quan trọng đối với người mua sách cũng như người sử dụng. Họ luôn quan tâm đến, liệu sách điện tử họ mua có tương thích với thiết bị của họ không, có sử dụng được sách không, có phát sinh chi phí không. Như vậy, có nhiều cách hiểu về sách điện tử từ khi nó mới xuất hiện và cho đến nay, khi nó đã trở lên rất phổ biến. Sách điện tử dù có tồn tại dưới hình thức định dạng khác nhau thì vẫn có những điểm chung sau: - Là ấn phẩm điện tử của các dạng sách in, không nhất thiết là đã có sách in. - Hình thức rất đa dạng: không chỉ là văn bản thể hiện bằng chữ viết, mà còn là hình ảnh, hoạt họa, âm thanh, kể cả video clip. - Việc sử dụng (đọc, xem, nghe,) phải gắn với các thiết bị đọc sách chuyên dùng và/ hoặc các thiết bị khác như máy tính, điện thoại thông minh, máy tính bảng, có/không kết nối internet. Trong bài nghiên cứu này, sách điện tử được hiểu là các loại sách có những điểm chung đã liệt kê ở trên và để phân biệt với các loại sách in trên giấy, không bao hàm những loại sách khác (sách in trên thẻ tre, sách lụa, sách khắc trên đá ) đã từng tồn tại và phát triển với sự phát triển của loài người trong hàng nghìn năm qua. Sách điện tử và sách in đều có những ưu điểm và nhược điểm (Bảng 1). Tiêu chí Sách điện tử Sách in Ưu điểm Thuận tiện trong khi du lịch, lưu trữ số lượng lớn Giá cả thường thấp hơn giá sách in Người mua nhận sách điện tử thường rất nhanh chóng Có tính năng điều chỉnh cỡ chữ to nhỏ, điều chỉnh ánh sáng, giúp người đọc tiện dụng nhất Không tốn kém giấy in, mực in Không gian lưu trữ sách nhỏ Tìm kiếm thông tin trên sách cực kỳ nhanh chóng Tương tác và kết nối với các tài liệu tham chiếu dễ dàng Thông tin và nội dung đa dạng: chữ, âm thanh, hình ảnh,... Cập nhật phiên bản sách nhanh chóng Chuyển đổi hình thức điện tử sang trang in dễ dàng Dễ đọc, đánh dấu Bán lại dễ dàng Không cần đầu tư thiết bị đọc Không cần bảo hành Không lệ thuộc vào mạng inter- net và các thiết bị điện tử, phần mềm Tốt cho sức khỏe Đa dạng hình ảnh, tạo cảm giác và ấn tượng tốt đẹp về văn hóa đọc Nhược điểm Chi phí đầu tư ban đầu khá lớn Phụ thuộc vào thiết bị điện tử và công nghệ Khó chia sẻ Có khả năng gây hại sức khỏe người đọc, đặc biệt là thị lực Tốn kém không gian lưu trữ, bảo quản Khó vận chuyển Khó cập nhật các phiên bản Bảng 1. Các ưu, nhược điểm của sách điện tử và sách in Nguồn: Tác giả tổng hợp Số 28 - Tháng 6 - 2019 99 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA TRAO ĐỔI - NGHIỆP VỤ 2. Về sử dụng sách điện tử trên thế giới Với sự phát triển mạnh mẽ của tài nguyên internet, trong thời gian gần đây, đã và đang diễn ra những cuộc cách mạng trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội trên toàn cầu. Đối với lĩnh vực xuất bản, sự xuất hiện của sách điện tử đã làm thay đổi cách thức sử dụng sách và văn hóa đọc của công chúng. Trên thế giới, đã có một số lượng lớn các nghiên cứu được thực hiện về sử dụng và chấp nhận sách điện tử, thái độ sử dụng sách điện tử, so sánh lợi ích của sách điện tử với sách in... Nghiên cứu bởi Larson và Marsh (2005) đã cho rằng, nhờ phát triển sách điện tử, người học có thể thu hẹp khoảng cách giữa kiến thức tiếp nhận trên lớp. Việc đưa ebook vào các trường học giúp người học làm quen với công nghệ hiện đại và có thêm những kỹ năng có giá trị mới trong thế kỷ XXI. Một nghiên cứu khác của Rozel và Gardner (2000) về ảnh hưởng của sách điện tử đến tiến độ học tập và sự quan tâm tới sách điện tử của sinh viên, đưa ra kết luận rằng việc sử dụng sách điện tử có ảnh hưởng trực tiếp đến việc học tập tiến bộ của sinh viên. Nghiên cứu bởi Minard và Mcknight (2006) đã thực hiện một khảo sát về tỷ lệ tương tác của sinh viên với sách điện tử trong khi Shelburne (2009) đã chỉ ra rằng sinh viên đọc sách điện tử có thể tìm kiếm các chủ đề thuận lợi, dễ dàng và nhanh chóng hơn trên sách điện tử so với sách in. Còn theo Larson (2010), sinh viên có mong muốn đọc sách điện tử vì họ thấy chúng là một phương tiện mới và hiện đại, đa năng, và có tính tương tác cao. Theo Gibson & Gibb (2011), sinh viên ngày nay thích các ưu điểm như khả năng di chuyển qua văn bản, tính linh hoạt, khả năng tiết kiệm nhiều tài nguyên trong ổ cứng điện thoại di động cũng như khả năng sử dụng đánh dấu điện tử để ghi lại các vấn đề ghi chú của sách điện tử so với sách in. Trong một nghiên cứu điều tra của Letchumanan và Tarmizi (2011) về tình hình sử dụng sách điện tử của sinh viên tại các trường đại học của Malaysia đã đưa ra một số kết luận: hầu hết sinh viên đã biết đến sách điện tử, nhận thức về những lợi ích của sách điện tử là dễ dàng truy cập, tính tham chiếu cao. Ashley Melinis (2011) nghiên cứu sự ảnh hưởng của sách điện tử đến trải nghiệm đọc của sinh viên năm đầu. Các dữ liệu được thu thập thông qua quan sát, phỏng vấn, và bảng câu hỏi về trải nghiệm đọc của sinh viên trên máy tính và máy đọc sách chuyên dụng - Nook. Nghiên cứu cho thấy, lợi ích của sách điện tử là thúc đẩy và thu hút sinh viên học tập, phát triển tình yêu đọc sách, làm người học hiểu sâu rộng các kiến thức học tập tại trường. Tuy nhiên, sách điện tử cũng có các tính năng gây mất tập trung học tập. Nghiên cứu khuyến nghị cần sử dụng sách điện tử trong giảng dạy để mở rộng kiến thức, đam mê nghiên cứu học hỏi. Tuy nhiên, dù sinh viên hài lòng với sách điện tử, nhưng tỷ lệ sinh viên ưa thích sách in vẫn cao hơn. Hwang và cộng sự (2014) đã xem xét các mô hình sử dụng và nhận thức đối với sách điện tử ở Hàn Quốc, nhóm nghiên cứu đã phát hiện ra vai trò của thư viện số là rất quan trọng, vì hầu hết người dùng tìm hiểu và truy cập sách điện tử thông qua các trang web của thư viện đại học, chứ không phải thông qua các cổng thông tin công cộng như Google. Hơn nữa, họ thấy rằng những người dùng có trình độ học vấn cao dễ dàng nhận ra lợi ích của sách điện tử hơn và có trải nghiệm tốt hơn với các dịch vụ sách điện tử. Sử dụng khảo sát dựa trên web, Wilson & cộng sự (2014) đã tìm hiểu mức độ mà sách điện tử đáp ứng nhu cầu của các nghiên cứu sinh ngành y học của đại học New South Wales (Úc) trong thực hiện nhiệm vụ học tập của họ. Theo kết quả nghiên cứu, 71% phản hồi đồng ý sách điện tử giúp cải thiện năng suất công việc nghiên cứu. Tuy nhiên, hiện tại, việc sử dụng sách điện tử của các nghiên cứu sinh ngành y là chưa cao và họ cũng dự đoán những năm tới sách điện tử sẽ được sử dụng nhiều hơn. Về tác hại và hạn chế của sách điện tử cũng được các nhà nghiên cứu quan tâm. Jeong (2012) đã nghiên cứu những ảnh hưởng của sách điện tử và sách in đối với học sinh 6 tuổi Số 28 - Tháng 6 - 2019100 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA và đã đưa ra kết luận: sách in tốt hơn sách điện tử về sức khỏe, ít mỏi mắt hơn cho người đọc. Lecia Bushak (2015) đã phát hiện ra rằng độc giả sử dụng sách điện tử Kindles có khả năng thấp hơn trong việc tóm lược cốt truyện và sự kiện trong cuốn sách so với những người sử dụng sách in. Ngoài ra, cũng theo một nghiên cứu của Đại học Harvard (2014) công bố rằng việc đọc sách điện tử trước khi đi ngủ đã làm giảm sản xuất hormone ngủ quan trọng được gọi là melatonin. Kết quả là, mọi người mất nhiều thời gian hơn để ngủ, trải qua giấc ngủ ít sâu hơn và mệt mỏi hơn vào buổi sáng. Trong thời đại số hiện nay, ngày càng có nhiều ấn bản sách xuất bản dưới cả hai hình thức sách in và sách điện tử, thậm chí có những sách chỉ có ấn bản điện tử. Sự xuất hiện của sách điện tử tạo ra khả năng đọc sách, học tập cho mọi người ở mọi nơi, mọi lúc. Trong khi nhu cầu học tập, nghiên cứu, đọc sách ngày càng gia tăng không ngừng, một lượng lớn độc giả đã tiếp cận và chấp nhận sách điện tử như một phương thức thay thế sách in truyền thống từ hàng chục năm qua. Theo nghiên cứu của PwC (2014), thời gian đầu xuất hiện sách điện tử, chi phí để có được sách điện tử là tương đương, thậm chí cao hơn so với sách in. Tuy nhiên, giá nhiều loại sách điện tử đã giảm đi so với sử dụng sách in trong thời gian gần đây. Việc tiếp cận sách điện tử dễ dàng, tiện lợi, với chi phí hợp lý đã và đang thúc đẩy sự phát triển lĩnh vực xuất bản sách điện tử [11]. Theo Nielsen Book Research, sách điện tử đã tăng từ 20% đến 33% từ năm 2012 đến 2014 [8]. Theo PwC, doanh số bán lẻ sách điện tử toàn cầu từ khoảng 2 tỷ USD năm 2009 đã đạt khoảng 12 tỷ năm 2014, mức tăng trưởng trung bình khoảng 50%/năm trong giai đoạn 2009-2014, và dự tính đạt khoảng 20 tỷ USD năm 2018. Hoa Kỳ là quốc gia đứng đầu thế giới về doanh số và số lượng sách điện tử xuất bản, đến tháng 2/2017 có trên 487 triệu đầu sách điện tử xuất bản; Anh Quốc đứng thứ hai với trên 95 triệu bản; Úc 22 triệu bản sách điện tử [11]. 3. Về sử dụng sách điện tử của sinh viên Việt Nam Tại Việt Nam, sách điện tử đang ngày càng được nhiều độc giả biết đến và sử dụng trong nhiều công việc khác nhau. Một số nhà xuất bản, nhà phân phối sách và thư viện đại học đã cung cấp sách điện tử từ vài năm nay. Nhiều người Việt Nam cũng đã mua, đọc và sử dụng các loại sách điện tử. Tuy nhiên, riêng đối với sinh viên, một đối tượng đọc sách rất đông đảo trong xã hội, việc chấp nhận sách điện tử của họ, những lợi ích và khó khăn mà họ gặp phải khi sử dụng sách điện tử, loại sách, nguồn sách điện tử được sử dụng, tính hữu ích của sách điện tử đối với học tập và công việc của sinh viên, đang đặt ra những vấn đề cần được nghiên cứu. Bài viết này được thực hiện để trả lời các câu hỏi: - Nhận thức về sách điện tử của sinh viên Việt Nam hiện nay như thế nào? những lợi ích và khó khăn trong việc sử dụng sách điện tử là gì? - Sinh viên tiếp nhận và sử dụng sách điện tử (thời gian đọc, loại sách, mục đích sử dụng sách điện tử) như thế nào? - Các vấn đề tồn tại cần giải quyết đối với sử dụng sách điện tử (chính sách phát triển, loại sách điện tử, cơ sở hạ tầng, thư viện điện tử) là gì? Để thu thập dữ liệu cho bài nghiên cứu, phiếu điều tra được thiết kế và gửi qua email tới sinh viên đang học tập tại Hà Nội. Đối tượng là sinh viên đang học tập tại các trường đại học, cao đẳng trên địa bàn thành phố Hà Nội năm học 2018 - 2019, không bao gồm các đối tượng học sau đại học, học nghề tại các trường nghề. Bảng câu hỏi có tiêu đề Phiếu điều tra tình hình sử dụng sách điện tử tại Việt Nam và được xây dựng ở định dạng trực tuyến Google Forms. Thời gian thu thập dữ liệu là tháng 10, 11 năm 2018. Tổng số phiếu thu được là 487. Mặc dù tổng thể số lượng sinh viên đang học tập tại các trường đại học tại Hà Nội năm 2018 khoảng trên 400 nghìn, là tổng thể rất lớn, nhưng theo C.R. Kothari (2008), với cỡ mẫu Số 28 - Tháng 6 - 2019 101 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA TRAO ĐỔI - NGHIỆP VỤ trên 384 đã đảm bảo độ chính xác trên 95% và có tính đại diện tổng thể [2]. Kết quả nghiên cứu chúng tôi thu về như sau: Đặc điểm của mẫu điều tra: Trong tổng số 487 phiếu trả lời, số lượng sinh viên nữ là 308 (63,2%) và sinh viên nam là 179 (36,8%). Theo quá trình học tập tại trường đại học, 120 (24,6%) sinh viên đang học năm thứ nhất, 102 (20,9%) sinh viên năm thứ hai, 203 (41,6%) sinh viên đang học năm thứ 3, còn lại 62 (12,7%) là sinh viên năm cuối. Theo khối ngành, 402 (82,5%) sinh viên đang theo học khối ngành kinh tế và kinh doanh, 85 (17,5%) sinh viên học khối ngành toán - công nghệ thông tin. Về đọc sách điện tử, 100% sinh viên đã biết đến sách điện tử, và đã từng sử dụng sách điện tử trong các hoạt động của họ. Sự khác nhau chủ yếu về loại sách điện tử và thời gian đã sử dụng. Thời gian bắt đầu sử dụng sách điện tử: Mặc dù sinh viên là những người có độ tuổi phổ biến từ 18 - 25, nhưng chỉ có 130 (26,7%) sinh viên sử dụng sách dưới 1 năm. Thậm chí có đến 43 (8,9%) sinh viên đã sử dụng trên 10 năm, tức là khoảng độ tuổi dưới 15 đã sử dụng sách điện tử. Tính thời gian từ 1 đến 5 năm, có 47,8% số sinh viên đã sử dụng. Như vậy, sinh viên đã sử dụng sách điện tử khá sớm, ngay từ giai đoạn trước khi là sinh viên (Biểu đồ1). Phân tích mối liên quan giữa thời gian bắt đầu đọc sách điện tử với quá trình học tập tại trường, từ kết quả khảo sát cho thấy có mối tương quan cùng chiều về thời gian bắt đầu đọc sách điện tử với quá trình học tập tại trường. Nếu sinh viên năm nhất có đến 81,7% đọc sách điện tử dưới 1 năm thì sinh viên năm hai đã giảm đi chỉ còn 31,4%, và năm ba, năm tư chỉ là 0%. Trong khi thời gian đọc sách từ 3 - 5 năm của sinh viên năm nhất và năm hai rất thấp chỉ 5,8% và 3,9%, thì đối với sinh viên năm ba và năm tư, thời gian đọc sách từ trên 3 năm là cao nhất, tương ứng 42,4% và 53% (Bảng 2). Như vậy, sinh viên có thời gian quá trình học tại trường đại học ít thì đọc sách điện tử với thời gian ngắn, và ngược lại, có thời gian quá trình học tại trường đại học dài thì đọc sách điện tử với thời gian dài. Loại thiết bị sử dụng để đọc sách điện tử: Số sinh viên trả lời có thiết bị để đọc sách điện tử chuyên dùng chỉ chiếm rất nhỏ 18 (3,7%), trong khi máy vi tính, máy tính xách tay và điện thoại thông minh được sử dụng chủ yếu để đọc sách điện tử. So với tại Hoa Kỳ - quốc gia đứng đầu thế giới về phát triển sách điện tử, những người được điều tra sở hữu thiết bị đọc sách điện tử chuyên dụng dưới 7% năm 2016, 15% số người có ý định mua thiết bị đọc sách điện tử chuyên dụng nếu giá dưới 200 USD [11]. Điều đó cho thấy tỷ lệ 3,7% số sinh viên có thiết bị đọc sách điện tử chuyên dụng tại Việt Nam là khá thấp, phản ánh việc đầu tư cho thiết bị đọc sách điện tử của sinh viên Việt Nam nói riêng, và tại Việt Nam nói chung còn chưa được coi trọng. Biểu đồ 1. Thời gian bắt đầu sử dụng sách điện tử Bảng 2. Tổng hợp quá trình học tập và thời gian bắt đầu sử dụng sách điện tử Số 28 - Tháng 6 - 2019102 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA Nguồn sách điện tử được sử dụng: Nguồn sách điện tử phổ biến nhất đối với sinh viên là tìm kiếm sách file pdf qua Internet và Google books (hay Google Book Search), chiếm tỷ lệ lớn nhất các trả lời, với 302 phiếu (62,0%); thứ hai là đăng ký đọc sách trực tuyến nguồn mở và đăng ký trả phí đọc sách trực tuyến 128 (26,3%); thứ ba là sách CD 104 (21,3%); thứ tư là thư viện số của trường đại học 78 (16,1%); và thấp nhất là mua (bao gồm cả sách điện tử chuyên dụng) chỉ chiếm tỷ lệ 3,8%. So sánh với kết quả khảo sát tại ba trường đại học Nigeria trong một nghiên cứu của Vera Nkiruka Akpokodje (2016) trên 154 trả lời gồm sinh viên đại học và sau đại học, cũng có tỷ lệ trả lời tìm kiếm Google books search cao nhất là 70,8%; truy cập sách trực tuyến nguồn mở đứng chiếm tỷ lệ đứng thứ hai 30,7%; đăng ký đọc trực tuyến phải trả phí đứng thứ ba là 19% [17]. Kết quả phản ánh có những điểm khá tương đồng, và có những điểm khác biệt trong hai khảo sát điều tra. Đáng lưu ý là nguồn sách điện tử từ việc mua thiết bị đọc sách chuyên dụng và các nguồn khác (tặng, chia sẻ,) là 4,3%, cao hơn tỷ lệ sinh viên có thiết bị đọc sách chuyên dụng. Thời gian đọc sách điện tử trung bình hàng tuần: Kết quả khảo sát cho thấy, sinh viên đọc sách từ 100 - 105 phút/tuần chiếm tỷ lệ lớn nhất 209 (42,9%); tiếp theo là 184 (37,8%) dưới 100 phút/tuần; và thấp nhất là 94 (19,3%) trên 100 phút/tuần (Biểu đồ 2). So sánh với thời gian đọc sách trung bình của người Mỹ 16,8 phút/ ngày năm 2018, giảm 2 phút so với năm 2015 là 19 phút, tức là khoảng 118 - 133 phút, tương đương khoảng 2 giờ/tuần [16], thì các sinh viên Việt Nam được điều tra có thời gian đọc sách đi