Tác động của cuộc cách mạng công nghệ thông tin hiện nay đến quá trình tiếp nhận và xử lý thông tin của tư duy người Việt Nam

106 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190. Số 2(61).2018 TÁC ĐỘNG CỦA CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN HIỆN NAY ĐẾN QUÁ TRÌNH TIẾP NHẬN VÀ XỬ LÝ THÔNG TIN CỦA TƯ DUY NGƯỜI VIỆT NAM IMPROVEMENT OF INFORMATION TECHNOLOGY CURRENTLY COMING TO THE PROCESS OF RECEIVING AND HANDLING INFORMATION OF VIETNAMESE PEOPLE Nguyễn Thị Hảo Email: nguyenhao1310@gmail.com Trường Đại học Sao Đỏ Ngày nhận bài: 31/10/2017 Ngày nhận bài sửa sau phản biện: 3/2/2018 Ngày chấp nhận đăng: 28/6/2018 Tóm tắt Với cuộc cách mạng khoa học - công nghệ hiện đại, đặc biệt là cách mạng công nghệ thông tin, loài người đã thực hiện bước chuyển từ nền văn minh công nghiệp sang nền văn minh tin học. Bước chuyển biến này đã khiến cho thông tin ngày càng trở thành tài sản quan trọng của các quốc gia, và sự phát triển của mỗi quốc gia ấy lại phụ thuộc rất nhiều vào việc họ tiếp nhận và xử lý thông tin như thế nào. Việt Nam đang trên bước đường thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, vì vậy nhu cầu về thông tin, tri thức là rất lớn. Việc tìm hiểu những tác động của cuộc cách mạng công nghệ thông tin đến quá trình tiếp nhận và xử lý thông tin của tư duy người Việt Nam, qua đó đưa ra những giải pháp nâng cao năng lực tiếp nhận, xử lý thông tin, giúp họ đáp ứng và tiến tới làm chủ thông tin là hết sức quan trọng. Bài báo đi sâu nghiên cứu những đặc trưng cơ bản của cuộc cách mạng thông tin hiện nay và tác động của nó đến quá trình tiếp nhận, xử lý thông tin của tư duy người Việt. Kết quả nghiên cứu sẽ góp một phần nhỏ trong việc tạo ra và phát huy nguồn lực tư duy, trí tuệ để đưa dân tộc Việt Nam vững bước đi vào thế kỷ mới. Từ khóa: Thông tin; cách mạng công nghệ thông tin; quá trình tiếp nhận và xử lý thông tin của tư duy người Việt Nam. Abstract With the revolution in science and technology, especially the revolution in information technology, humanity has made the transition from industrial civilization to informatics civilization. This change has made information increasingly important assets of the nations, and the development of each country depends a lot on how they receive and process information. Vietnam is on the way of implementing the industrialization and modernization of the country, so the demand for information and knowledge is huge. Understanding the impact of the information technology revolution on the process of receiving and processing information of Vietnamese mindset, thereby introducing solutions to improve the capacity of receiving and processing information, helping them to meet and progress to mastering information is very important. This article explores the basic characteristics of the current information revolution and its impact on the process of receiving and processing information of the Vietnamese mind. Research results will contribute a small part in creating and promoting intellectual and intellectual resources to bring the Vietnamese nation firmly into the new century. Keywords: Information; revolutionary in information technology; process of receiving and process- ing information of Vietnamese mindset. 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Thông tin là một trong những nhu cầu sống còn của con người, để tồn tại và phát triển, như một lẽ tất yếu, con người phải thường xuyên tiếp nhận và xử lý các thông tin bằng tư duy. Việt Nam đang trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, để thực hiện thành công quá trình này, đòi hỏi nước ta phải làm tốt hai nhiệm vụ: đưa kinh tế chuyển biến từ nông nghiệp sang kinh tế công Người phản biện: 1. PGS.TS. Nguyễn Ngọc Hà 2. TS. Phạm Thị Hồng Hoa 107 LIÊN NGÀNH TRIẾT HỌC - XÃ HỘI HỌC - CHÍNH TRỊ HỌC Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190. Số 2(61).2018 nghiệp, và từ kinh tế công nghiệp sang kinh tế tri thức, do đó, yêu cầu hoàn thiện về mặt tri thức, nâng cao hiểu biết, phát triển tư duy cho con người là rất quan trọng, đặc biệt trước tác động ngày càng to lớn của cuộc cách mạng công nghệ thông tin hiện nay. 2. CÁCH MẠNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN VÀ NHỮNG ĐẶC TRƯNG CƠ BẢN CỦA CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN HIỆN NAY 2.1. Quan niệm về cách mạng công nghệ thông tin Có nhiều định nghĩa khác nhau về thông tin, những định nghĩa này đã tiếp cận với hiện tượng thông tin ở một vài góc độ, phương diện nhất định: Từ góc độ phân biệt các loại thông tin, các tác giả cho rằng: “Thông tin kinh tế là các tín hiệu mới thu nhận được, được thụ cảm (hiểu) và được đánh giá là có ích cho việc ra quyết định quản lý” [3]. “Thông tin là một sản phẩm mà với ý nghĩa công dụng của nó có thể xem ngang hàng với trữ lượng nguyên liệu của nước đó” [11]. Từ góc độ nhận thức, một số tác giả lại cho rằng: “Thông tin là dữ liệu mà có thể nhận thấy, hiểu được và sắp xếp lại với nhau thành hình kiến thức” [4]. “Thông tin là nội dung thế giới bên ngoài được thể hiện trong sự nhận thức của con người” [5]. Trên cơ sở những thành tựu của điều khiển học, lý thuyết thông tin và tin học - những khoa học trực tiếp nghiên cứu thông tin, triết học đã không ngừng cố gắng tiếp cận với bản chất chung nhất của thông tin. Và một định nghĩa triết học về thông tin đã được A.D.Urơxun nêu lên, đó là: “Thông tin là cái đa dạng được phản ánh” [13]. Theo chúng tôi, đây là một định nghĩa (ở phương diện triết học) khá xác đáng về thông tin. Như vậy, thông tin bắt nguồn từ tính đa dạng của sự vật, và nó được hình thành thông qua tác động qua lại giữa sự vật đó với các sự vật khác. Nhưng chúng ta cũng phải thấy rằng, “cái đa dạng” của sự vật chỉ trở thành thông tin khi nó được tái hiện, được phản ánh ở một sự vật khác trong mối quan hệ tác động qua lại giữa chúng. Cách mạng công nghệ thông tin chính là sự biến đổi căn bản về chất đối với toàn bộ lĩnh vực thông tin trong xã hội ở tất cả các khâu của quá trình thông tin, bao gồm: nguồn thông tin, mã hóa thông tin, truyền tín hiệu theo kênh liên lạc, giải mã, cải biến thông tin và xử lý thông tin. Thực chất của mỗi cuộc cách mạng công nghệ thông tin là sự chuyển biến lớn lao cả về số lượng thông tin trong xã hội và phương thức tiếp nhận, xử lý thông tin của con người cũng như của toàn xã hội. Lượng thông tin cùng với phương thức tiếp nhận, xử lý chung vừa phụ thuộc vào “cái đa dạng” về thuộc tính, mối quan hệ, của khách thể tự nó, vừa phụ thuộc vào trình độ, năng lực nhận thức khách thể của con người, cùng với khoa học và công nghệ của họ. Vì vậy, trong lịch sử phát triển của xã hội loài người, mỗi cuộc cách mạng công nghệ thông tin thường tất yếu gắn liền và song hành cùng với cuộc cách mạng về khoa học - công nghệ. Lịch sử phát triển nền văn minh nhân loại đã và đang trải qua năm cuộc cách mạng thông tin. Đó là năm cột mốc đánh dấu sự chuyển biến căn bản về khối lượng thông tin có thể cập nhật được đối với đa số dân chúng, về trình độ tiếp nhận, xử lý, lưu trữ, truyền thông tin,... của con người trong xã hội. Cuộc cách mạng thông tin lần thứ nhất được bắt đầu khi con người có được tiếng nói, cuộc cách mạng thông tin lần thứ hai đánh dấu sự sáng chế ra chữ viết, cuộc cách mạng thông tin lần thứ ba là sự ra đời của kỹ thuật in ấn, cuộc cách mạng thông tin lần thứ tư xuất hiện các thiết bị truyền thông bằng điện - điện tử (điện thoại, điện báo, radio, truyền hình) và cuộc cách mạng thông tin lần thứ năm (cuộc cách mạng thông tin hiện nay) - với sự xuất hiện của mạng Internet đã và đang vượt ra khỏi tầm vóc của chính mình. Nó tạo ra một “xã hội nhanh” chưa từng có trong lịch sử, hàng loạt các khái niệm, quan niệm thông thường của con người bị đảo lộn, thay đổi hoàn toàn,... 2.2. Những đặc trưng cơ bản của cuộc cách mạng công nghệ thông tin hiện nay Thông tin bùng nổ, gia tăng với tốc độ rất lớn ở tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội và trở thành tài sản quan trọng của mỗi quốc gia, dân tộc Thông tin “bùng nổ” ở nhiều phương diện, không chỉ là về lượng thông tin, kênh truyền tin và tín hiệu báo thông tin, mà còn về vai trò của thông tin đối với đời sống xã hội của con người. Xã hội càng phát triển thì nội dung thông tin và trình độ thông tin của con người trong xã hội càng tiến bộ. Nếu như trước đây, tài sản của các quốc gia phụ thuộc rất lớn vào nguồn tài nguyên thiên nhiên như khoáng sản, đất đai (được khai phá tận dụng), thì ngày nay, một trong những tài nguyên quan trọng nhất chính là thông tin “Khả năng tiếp nhận, sử dụng thông tin là điều kiện quyết định để giữ được xu thế cạnh tranh và phát triển trong kỷ nguyên thông tin” [10]. Sự “bùng nổ” thông tin còn thể hiện ở tốc độ chu chuyển, lưu thông của thông tin rất nhanh. Qua vi tính, đặc biệt vi tính nối mạng, con người có thể thu lượm được ngay những thông tin cần thiết, có thể liên lạc với bất kỳ ai ở mọi nơi trên hành tinh. Nhờ công nghệ thông tin và các phương tiện truyền thông hiện đại, thông tin không bị trì trệ. Cách mạng thông tin đã tạo ra các điều kiện 108 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190. Số 2(61).2018 để phát huy thế mạnh của thông tin (tính định hướng), đồng thời khắc phục những hạn chế kìm hãm sự phát triển của nó (tính tương đối, tính thời điểm và tính cục bộ). Máy tính điện tử, tự động hóa xử lý thông tin đã ra đời Máy tính điện tử gồm các siêu máy tính và các máy vi tính xử lý tự động rất nhanh, chính xác lượng thông tin lớn và ngày càng tăng lên của con người. Việc xử lý tin tức một cách nhanh chóng, chính xác của máy tính có vai trò rất quan trọng trong việc thu nhận, lưu trữ thông tin một cách có hệ thống, từ đó giúp con người có thể truy tìm được thông tin cần thiết. Với máy tính nơron điện tử, con người đang xây dựng hệ thống mạng Internet-2 vào đầu thế kỷ XXI và tạo ra một “bộ não” điện tử khổng lồ bao trùm toàn bộ hành tinh chúng ta. Máy tính nơron điện tử là loại máy tính mô phỏng hoạt động của bộ óc con người, nó có khả năng tự học, tự tích lũy tri thức theo chương trình đã định sẵn giống như hoạt động trí tuệ của con người, các con chíp điện tử của máy tính nơron liên kết với nhau theo nguyên tắc tổ chức như các nơron thần kinh. Dự đoán tiếp theo sẽ là thế hệ máy tính nơron quang tử - dùng photon thay thế cho điện tử và từ đây sẽ tạo ra mạng thông tin toàn cầu mới gọi là mạng Internet-3. Cùng với máy tính điện tử, các thiết bị viễn thông cũng là một thành phần chính tạo nên cuộc cách mạng thông tin. Các thiết bị viễn thông ngày nay bao gồm: các trạm phát và thu sóng (gồm cả các thiết bị biến đổi các tín hiệu âm thanh, hình ảnh, chữ viết, số liệu thành các tín hiệu điện tử để phát đi và các thiết bị biến đổi ngược lại khi thu, có sự hỗ trợ của máy tính điện tử và thiết bị điện tử, laser, tế bào quang điện); các trạm chuyển tiếp mặt đất, vệ tinh hoặc cáp thông tin,... Một nền thông tin mới đang được hình thành và phát triển cực kỳ mạnh mẽ trên toàn cầu trở thành một trong những nguồn lực chủ yếu của sự phát triển xã hội ngày nay và trong tương lai. Tin học hóa lực lượng sản xuất, giải phóng một phần lao động trí óc cho con người Đây là đặc trưng cơ bản nhất và cũng là đặc trưng khác hẳn về “chất” của cuộc cách mạng thông tin hiện nay với các cuộc cách mạng thông tin trước đây. Thực chất của quá trình trí tuệ hóa các phương tiện kỹ thuật chính là tin học hóa lực lượng sản xuất xã hội. Mỗi cuộc cách mạng thông tin trong lịch sử đều thúc đẩy lực lượng sản xuất xã hội phát triển, nhưng cuộc cách mạng thông tin hiện nay không chỉ thúc đẩy, mà còn tạo ra lực lượng sản xuất loại mới, đó chính là điện tử - tin học - viễn thông. Như chúng ta đã biết, lực lượng sản xuất bao gồm hai yếu tố cơ bản là con người (người lao động) và tư liệu sản xuất; người lao động với tri thức, kỹ năng lao động và tư liệu, trong đó quan trọng nhất là công cụ lao động, với sự trợ giúp của máy tính điện tử, máy vi tính, Internet, đã giải phóng sức lao động (tay chân, trí óc) cho con người. Lao động của con người được giải phóng tất yếu sẽ làm cho khoa học phát triển không ngừng, bởi vì, hơn bao giờ hết, ngày nay khoa học đang trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp. Xuất hiện nền kinh tế tri thức, mọi mặt đời sống xã hội biến đổi sâu sắc Nhờ có sự phát triển của công nghệ thông tin, tin học hóa lực lượng sản xuất, mà năng suất, chất lượng và hiệu quả sản xuất xã hội đã đạt được những thành tích chưa từng có trong lịch sử. Ngành thông tin không chỉ là một trong những ngành công nghiệp lớn nhất, mà còn có tốc độ tăng trưởng khá nhanh, chi phối toàn bộ các ngành kinh tế khác. Vì vậy “không ít các chuyên gia đã dự báo: đầu thế kỷ XXI, con đường cao tốc thông tin toàn cầu sẽ khai thông toàn bộ, đoàn tàu phát triển kinh tế thế giới cũng sẽ thông nhanh theo thời đại kinh tế thông tin” [12]. Sự biến đổi sâu sắc trong kinh tế dẫn đến những biến đổi lớn lao trong các lĩnh vực khác của đời sống xã hội. Chưa bao giờ quá trình dân chủ hóa xã hội lại được mở rộng và có nhiều điều kiện thực hiện như bây giờ. Xã hội loài người từ “xã hội chậm” đã chuyển biến thành “xã hội nhanh”. Sự phát triển công nghệ thông tin và mạng Internet đã tạo ra cuộc cách mạng trong các lĩnh vực quân sự, y tế, thể thao, và đã lan nhanh sang các lĩnh vực khác như giáo dục - đào tạo. Internet đang tạo ra cuộc cách mạng thực sự với những hệ quả chưa thể dự đoán. 3. ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA QUÁ TRÌNH TIẾP NHẬN VÀ XỬ LÝ THÔNG TIN CỦA TƯ DUY NGƯỜI VIỆT NAM 3.1. Khả năng tách, lựa chọn và tổng hợp thông tin khá linh hoạt, đặc biệt là thông tin hoạt động Thông tin hoạt động là “cái đa dạng được truyền đi”, nó gia nhập vào trường thông tin. Để tiếp nhận được những thông tin này, đòi hỏi con người phải biết tìm, chọn lọc tin có liên quan đến vấn đề mà họ quan tâm. Trong lĩnh vực này, tư duy người Việt Nam có những ưu thế nhất định. Dõi theo sự phát triển của lịch sử tư tưởng, cùng với phong cách tư duy người Việt Nam trong suốt chiều dài 109 LIÊN NGÀNH TRIẾT HỌC - XÃ HỘI HỌC - CHÍNH TRỊ HỌC Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190. Số 2(61).2018 lịch sử dựng và giữ nước, có thể thấy, đặc điểm nổi bật của tư duy người Việt Nam về phương diện tiếp nhận và xử lý thông tin, đó là: Tư duy người Việt Nam tách, lựa chọn và tổng hợp thông tin (hoạt động) khá linh hoạt. Nhờ khả năng tách, lựa chọn và tổng hợp thông tin linh hoạt mà tư duy người Việt Nam có thể tái cấu trúc lại yếu tố và hệ thống những tư tưởng, quan điểm,... mà họ tiếp thu được. Với năng lực tách, lựa chọn và tổng hợp thông tin khá linh hoạt, tư duy người Việt Nam đã chế hóa được những nguồn thông tin (tuy còn hạn chế nhất định) tiếp thu được và làm cho chúng trở nên có ý nghĩa chỉ báo đối với hoạt động của họ. 3.2. Năng lực hình thành tri thức mới trong quá trình xử lý thông tin còn yếu Đặc trưng cơ bản nhất của quá trình tiếp nhận và xử lý thông tin trong tư duy con người là sự hình thành (hay “sản xuất”) ra tri thức mới. Đối với tư duy người Việt Nam, tri thức về tự nhiên thường ít và kém sâu sắc hơn tri thức về xã hội, con người; tri thức khoa học cũng “mỏng” hơn tri thức tiền khoa học. Bởi năng lực hình thành tri thức mới của quá trình tiếp nhận, xử lý thông tin của tư duy người Việt Nam bị quy định bởi năng lực, trình độ tư duy của họ. Bên cạnh đó, nó còn bị ảnh hưởng của tâm lý tiểu nông và năng lực thực tiễn. Nếu như thông tin là điều kiện cần để có tri thức, thì năng lực và trình độ tư duy của chủ thể tiếp nhận, xử lý thông tin là điều kiện đủ để hình thành nên tri thức ấy. Với vốn hiểu biết, phương pháp tư duy và mức độ phát triển trí tuệ, quá trình tiếp nhận, xử lý thông tin trong tư duy người Việt Nam thường là những tri thức kinh nghiệm. Bởi vì, tư duy người Việt Nam - như đã nêu ở đặc điểm thứ hai - có khả năng tách, chọn lọc và tổng hợp những “cái đa dạng được phản ánh” một cách linh hoạt, nhưng khả năng khái quát hóa và trừu tượng hóa còn hạn chế. Mà sự hình thành tri thức lý luận lại đòi hỏi năng lực khái quát hóa, đặc biệt trừu tượng hóa của tư duy con người rất cao. 3.3. Chưa chú ý đúng mức đến việc sử dụng thông tin vào quá trình lựa chọn phương án và ra quyết định cho nhận thức, hành động Lựa chọn phương án, ra quyết định cho nhận thức, hành động vừa là biểu hiện, vừa là kết quả của quá trình tiếp nhận, xử lý thông tin trong tư duy con người. Sự “chưa chú ý đúng mức” đến việc sử dụng thông tin vào quá trình lựa chọn phương án và ra quyết định cho nhận thức, hành động của người Việt Nam được thể hiện trước hết ở những quyết định đưa ra thiếu cơ sở thông tin, hoặc không có cơ sở thông tin nào. Những quyết định đó chủ yếu dựa trên những tri thức, hiểu biết đã có trước đây về sự vật, cùng với sự suy diễn chủ quan của chủ thể nhận thức. Vì vậy, những quyết định này thường không giải quyết được tình huống vấn đề đang đặt ra. Do đó, dễ dẫn đến giáo điều, máy móc trong tư duy. “Chưa chú ý đúng mức đến việc sử dụng thông tin vào lựa chọn phương án, ra quyết định cho nhận thức và hành động” của tư duy người Việt Nam còn biểu hiện ở sự quan tâm, coi trọng sử dụng thông tin trong lĩnh vực quân sự, đấu tranh giải phóng dân tộc,... nhưng trong lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội, vấn đề nay lại chưa trở thành một đòi hỏi tất yếu và phong cách hành động, thường xuyên, thường trực của người dân Việt Nam. 3.4. Quá trình tiếp nhận và xử lý thông tin thường dễ bị nhiễu Tư duy con người tiếp nhận thông tin bị nhiễu có thể do từ nguồn tin phát ra, do kênh truyền tin bị trục trặc, hoặc do chính chủ thể tiếp nhận nó. Tâm lý tiểu nông đã ảnh hưởng không ít đến sự tiếp nhận, xử lý thông tin trong tư duy người Việt Nam. Thật vậy, sự tồn tại chế độ phong kiến hàng nghìn năm, cùng với mấy chục năm dưới chế độ mới xã hội chủ nghĩa, nhưng với cơ chế quan liêu, bao cấp đã tạo nên tâm lý bảo thủ, trì trệ, ngại và sợ sự thay đổi trong tư duy người Việt Nam. Tâm lý đó đã gây ức chế, kìm hãm sự tiếp nhận thông tin của chủ thể từ các nguồn tin theo các kênh truyền của nó. Từ đó, tất yếu dẫn đến sự thiếu sáng suốt, minh mẫn trong xử lý thông tin. Ngày nay, trong điều kiện cách mạng thông tin, với môi trường thông tin mở, phong phú, ảnh hưởng nhiễu do tâm lý tiểu nông gây ra đối với việc tiếp nhận, xử lý thông tin của tư duy người Việt Nam đã từng bước được thu hẹp và khắc phục dần. 4. CÁCH MẠNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN HIỆN NAY TẠO RA THỜI CƠ VÀ THÁCH THỨC ĐỐI VỚI SỰ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TIẾP NHẬN VÀ XỬ LÝ THÔNG TIN CỦA TƯ DUY NGƯỜI VIỆT NAM 4.1. Cách mạng công nghệ thông tin hiện nay đã tạo ra thời cơ tốt để phát triển năng lực tiếp nhận và xử lý thông tin của tư duy người Việt Nam Cách mạng thông tin hiện nay - với bốn đặc trưng cơ bản của nó chính là thời cơ lớn đối với sự phát triển của nhân loại nói chung và đang phát triển nói riêng, trong đó có Việt Nam: “Kỷ nguyên công nghiệp đã bỏ qua các nước nghèo, nhưng kỷ 110 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190. Số 2(61).2018 nguyên thông tin sẽ thực sự đem lại cho những nước đó cơ hội cạnh tranh ngang bằng với những nước giàu” [9]. Trong thời cơ phát triển chung ấy, cách mạng thông tin đã tạo ra thời cơ lớn nhất và đặc biệt đối với sự phát triển năng lực tiếp nhận và xử lý thông tin của tư duy con người. Và đối với năng lực tiếp nhận, xử lý thông tin của tư duy người Việt Nam thì cuộc cách mạng thông tin này lại càng là thời cơ phát triển lớn vì: Cách mạng công nghệ thông tin đã góp phần tạo ra môi trường thông tin thuận lợi cho tư duy người Việt Nam Cách mạng thông tin hiện nay có tính chất toàn cầu hóa, diễn ra và làm biến đổi sâu sắc mọi mặt đời sống xã hội loài người (đặc trưng thứ tư). Với mạng Internet, Trái đất dường như thu