Triết học Mac - Lê nin - Chương VI: Học thuyết về chủ nghĩa tư bản độc quyền và chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước

CHƯƠNG VI: HỌC THUYẾT VỀ CHỦ NGHĨA TƯ BẢN ĐỘC QUYỀN VÀ CHỦ NGHĨA TƯ BẢN ĐỘC QUYỀN NHÀ NƯỚC CHỦ NGHĨA TƯ BẢN ĐỘC QUYỀN CHỦ NGHĨA TƯ BẢN ĐỘC QUYỀN NHÀ NƯỚC NHỮNG NÉT MỚI TRONG SỰ PHÁT TRIỂN CỦA CHỦ NGHĨA TƯ BẢN HIỆN ĐẠIIV. VAI TRÒ, GIỚI HẠN VÀ XU HƯỚNG VẬN ĐỘNG CỦA CNTB CHỦ NGHĨA TƯ BẢN ĐỘC QUYỀN Nguyên nhân chuyển biến của chủ nghĩa tư bản từ cạnh tranh tự do sang độc quyền Năm đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền Sự hoạt động của quy luật giá trị và quy luật giá trị thặng dư trong giai đoạn chủ nghĩa tư bản độc quyền Nguyên nhân chuyển biến của chủ nghĩa tư bản từ cạnh tranh tự do sang độc quyềnTù doc¹nh tranhTÝch tôtËp trungs¶n xuÊt§éc quyÒnNguyên nhân ra đời chủ nghĩa tư bản độc quyền KH - KTcuèi TK 19Ngµnh s¶n xuÊt míiNSL§XÝ nghiÖp quy m« línTÝch luü t­ b¶nT¸c ®éng cña quy luËt kinh tÕBiÕn ®æi c¬ cÊu kinh tÕTËp trung s¶n xuÊt quy m«C¹nh tranhTÝch luüTÝch tô tËp trung t­ b¶nLLSXTÝch tô vµ tËp trung s¶n xuÊtXÝ nghiÖp quy m« lín§éc quyÒnKhñng ho¶ngkinh tÕPh©n ho¸XÝ nghiÖp võa vµ nhá ph¸ s¶nXÝ nghiÖp lín cµng lín h¬nXN lín tån t¹i vµ ph¸t triÓnTÝn dông ph¸t triÓnTÝch tô tËp trung t­ b¶nTËp trung s¶n xuÊtLLSX§éc QuyÒnKH- KTcuèi TK 19C¹nh tranhKhñng ho¶ngkinh tÕT¸c ®éng cña quy luËt kinh tÕTÝn dôngph¸t triÓnKhái quát 6 nguyên nhân hình thành CNTBĐQ2. Năm đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền a - TËp trung s¶n xuÊt vµ c¸c tæ chøc ®éc quyÒnCã Ýt xÝ nghiÖp línC¹nh tranh gay g¾tTho¶ hiÖp,tho¶ thuËnTÝch tô, tËp trung s¶n xuÊtTæ chøc ®éc quyÒnTæ chøc ®éc quyÒn lµ tæ chøc liªn minh gi÷a c¸c nhµ t­ b¶n lín ®Ó tËp trung vµo trong tay phÇn lín viÖc s¶n xuÊt vµ tiªu thô mét sè lo¹i hµng ho¸ nµo ®ã nh»m môc ®Ých thu lîi nhuËn ®éc quyÒn caoTæ chøc ®éc quyÒnCARTEL(Đức)CYNDICATE(Pháp)TRUST(Mỹ)CONSORTIUM (Mỹ)Tho¶ thuËn vÒ gi¸ c¶, quy m«, thÞ tr­êng ViÖc l­u th«ng do mét ban qu¶n trÞ chung.ViÖc s¶n xuÊt, tiªu thô do ban qu¶n trÞ chungLiªn kÕt däc cña c¸c tæ chøc §Q.Tæ chøc ®éc quyÒnCONSORTIUMCARTELCYNDICATETRUSTmb - T­ b¶n tµi chÝnh vµ bän ®Çu sá tµi chÝnhNg©nhµng nháPh¸ s¶nS¸t nhËpT­ b¶n tµi chÝnhTæ chøc ®éc quyÒn ng©n hµngTæ chøc ®éc quyÒn c«ng nghiÖpC¹nh tranh khèc liÖtLª nin: “T­ b¶n tµi chÝnh lµ kÕt qu¶ cña sù hîp nhÊt gi­a TB ng©n hµng cña mét sè Ýt ng©n hµng §Q lín nhÊt víi TB cña liªn minh ®éc quyÒn c¸c nhµ c«ng nghiÖp” (V. I.Lªnin: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2005, t.27.tr.489)Vai trß cña ng©n hµng Vai trß còVai trß míiTrung gian trong viÖc thanh to¸n tÝn dôngTh©m nhËp vµo tæ chøc ®éc quyÒn c«ng nghiÖp ®Ó gi¸m s¸tTrùc tiÕp ®Çu t­ vµo c«ng nghiÖp§Çu sá tµi chÝnhThèng trÞkinh tÕThèng trÞchÝnh trÞChÕ ®é tham dùThñ ®o¹nC - XuÊt khÈu t­ b¶nCNTB tù doc¹nh tranhXuÊt khÈuhµng ho¸XuÊt khÈu hµng ho¸ ra n­íc ngoµi nh»m môc ®Ých thùc hiÖn gi¸ trÞCNTB §éc quyÒnXuÊt khÈuT­ b¶nLµ xuÊt khÈu gi¸ trÞ ra n­íc ngoµi nh»m môc ®Ých chiÕm ®o¹t m vµ c¸c nguån lîi kh¸c cña n­íc nhËp khÈu t­ b¶nNguyªn nh©nTÝch luü t­ b¶n ph¸t triÓnTÝch luü khèi l­îng t­ b¶n línT­ b¶n thõa “t­¬ng ®èi”C¸c n­íc nháThiÕu t­ b¶nHéi nhËp kinh tÕGi¸ ruéng ®Êt thÊpTiÒn l­¬ng thÊpNguyªn liÖu rÎTrùc tiÕp (FDI)Gi¸n tiÕp (ODA)Môc tiªuKinh tÕ ChÝnh trÞHình thức xuất khẩu tư bảnCách thức đầu tư Chủ sở hữu TBNNTBTNT¹o ®iÒu kiÖn cho t­ b¶n t­ nh©nKinh tÕChÝnh trÞQu©n sùH­íng vµo c¸c ngµnh thuéc kÕt cÊu h¹ tÇngThùc hiÖn chñ nghÜa thùc dan míi§Æt c¨n cø qu©n sù trªn l·nh thæNgµnh chu chuyÓn vèn nhanh vµ lîi nhuËn ®éc quyÒn caoXuÊt khÈu t­ b¶nXuÊt khÈu t­ b¶n Nhµ n­ícXuÊt khÈu t­ b¶n t­ nh©nd - Sù ph©n chia thÕ giíi về KT gi÷a c¸c tæ chøc ®éc quyÒn Tích tụ và tập trung TB phát triển dẫn đến hình thành các tổ chức độc quyền quốc tế Thị trường trong nước gắn với thị trường nước ngoài LLSX phát triển cao đòi hỏi phải có nguồn nguyên liệu và nơi tiêu thụ Lợi nhuận siêu ngạch, cần thị trường ổn định- Biểu hiện mới của sự phân chia thị trường trong giai đoạn hiện nay Chủ thể phân chia thị trường thế giới gồm: các TCĐQ quốc gia, nhà nước TB Hình thành các liên minh, khối liên kết khu vực điển hình + EC (1957): EU (1992) EURO (1/1/1999) + Khối thị trường chung châu Mỹ (2010): bằng cách mở rộng khối Bắc Mỹ (NAFTA): gồm Canada, Mêhicô & Mỹ + Liên minh các nước ĐPT: ASEAN, OPEC, Thị trường vùng chóp nón Nam Mỹ (Mercosur) gồm 4 nước: Braxin, Archentina, Uragoay, Paragoay e - Sù ph©n chia thÕ giíi vÒ l·nh thæ gi÷a c¸c c­êng quèc Sự phát triển không đều về kinh tế, quan sự của CNTB Xâm chiếm thuộc địa Biểu hiện mới của sự phân chia lãnh thổ trong giai đoạn hiện nay: + Thị hành chính sách thực dân kiểu mới + Phân chia thế giới về chính trị có quan hệ chặt chẽ với kinh tế Độc quyền sinh ra từ cạnh tranh tự do và đối lập với nó. Độc quyền làm cho cạnh tranh trở nên đa dạng, gay gắt và có sức phá hoại.Cạnh tranhĐộc quyềnĐối lậpSinh ra3. Sự hoạt động của quy luật giá trị và quy luật giá trị thặng dư trong giai đoạn chủ nghĩa tư bản độc quyềna/ Quan hệ giữa độc quyền và cạnh tranh.Các loại cạnh tranh Sản xuất nhỏTư bản vừa và nhỏSản xuất nhỏTư bản vừa và nhỏTổ chức độc quyềnXí nghiệp ngoài độc quyềnTổ chức độc quyềnTổ chức độc quyềnNội bộ tổ chức độc quyềnNội bộ tổ chức độc quyềnb, BiÓu hiÖn ho¹t ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ thÆng d­ trong giai ®o¹n CNTB ®éc quyÒnGiai ®o¹n ®éc quyÒnGiai ®o¹n tù do c¹nh tranhS¶n xuÊt hµng ho¸ tù do gi¶n ®¬nQuy luËt gi¸ c¶ ®éc quyÒnQuy luËt gi¸ c¶ s¶n xuÊt( K + p )Quy luËt gi¸trÞQuy luËt lîi nhuËn ®éc quyÒn caoQuy luËt p’ vµ p Quy luËt gi¸ trÞ thÆng d­L§ kh«ng c«ng cña CN trong XN kh«ng ®éc quyÒnL§ kh«ng c«ng cña CN trong XN ®éc quyÒnMét phÇn GTTD cña nhµ t­ b¶n võa vµ nháL§ kh«ng c«ng ë c¸c n­íc thuéc ®Þa vµ phô thuécLîi nhuËn ®éc quyÒn cao II. Chñ nghÜa t­ b¶n ®éc quyÒn Nhµ n­íc 1. Nguyªn nh©n h×nh thµnh vµ b¶n chÊt cña CNTB ®éc quyÒn Nhµ n­íc 2. Nh÷ng biÓu hiÖn chñ yÕu cña CNTB ®éc quyÒn Nhµ n­íc 1. Nguyªn nh©n h×nh thµnh vµ b¶n chÊt cña CNTB ®éc quyÒn Nhµ n­íca. Nguyªn nh©n ra ®êi cña CNTB ®éc quyÒn Nhµ n­íc M©u thuÉn g/c TS vµ VSXoa dÞu b»ng CSNN> < Gi÷a c¸c TC§Q QTNhµ n­íc can thiÖpXu h­íng quèc tÕ ho¸Ngµnh nghÒ míi ra ®êiH×nh thµnh c¬ cÊu kÕt nèiPCL§ ph¸t triÓnLLSX ph¸t triÓnQHSX TBCN phï hîpSH Nhµ n­íc t­ s¶nCNTB §éc quyÒn nhµ n­ícTT & TTTBQuy m« kinh tÕ lín §iÒu tiÕt b. B¶n chÊt cña CNTB ®éc quyÒn Nhµ n­íc CNTB ®éc quyÒn nhµ n­ícSøc m¹nh ®éc quyÒn t­ nh©nSøc m¹nh Nhµ n­íc t­ s¶nQuan hÖ kinh tÕ chÝnh trÞ x· héiSự kết hợp về nhân sự giữa tổ chức độc quyền nhà nước Sự hình thành và phát triển sở hữu nhà nước Sự điều tiết kinh tế của nhà nước tư sản2. Nh÷ng biÓu hiÖn chñ yÕu cña CNTB ®éc quyÒn Nhµ n­íc III. NHỮNG NÉT MỚI TRONG SỰ PHÁT TRIỂN CỦA CNTB HIỆN ĐẠISự phát triển nhảy vọt về lực lượng sản xuất Nền kinh tế đang có xu hướng chuyển từ nền kinh tế công nghiệp sang kinh tế tri thứcSự điều chỉnh về QHSX và quan hệ giai cấp Thể chế quản lý kinh doanh trong nội bộ doanh nghiệp có những biến đổi lớn Điều tiết vĩ mô của nhà nước ngày càng được tăng cường Các công ty xuyên quốc gia có vai trò ngày càng quan trọng trong hệ thống kinh tế TBCN, là lực lượng chủ yếu thúc đẩy toàn cầu hóa kinh tế Điều tiết và phối hợp quốc tế được tăng cường 1. Sự phát triển nhảy vọt về LLSXCách mạng công nghệ thông tin và công nghệ cao phát triển mạnh mẽGiáo dục được tăng cường và tố chất của người lao động được nâng cao rõ rệtKinh tế tăng trưởng, năng suất lao động được nâng cao hơn.2. Nền kinh tế đang có xu hướng chuyển từ kinh tế công nghiệp sang kinh tế tri thức Tri thức và kỹ thuật trở thành yếu tố sản xuất quan trọng nhất.Động lực trực tiếp của nền kinh tế mới: xí nghiệp đầu tư rủi ro, doanh nghiệp nhỏ công nghệ cao và thị trường cổ phiếuKết cấu ngành nghề chuyển sang dịch vụ hóa và công nghệ cao hóa3. Sự điều chỉnh về QHSX và quan hệ giai cấp Quan hệ sở hữu thay đổi; sự phân tán quyền nắm cổ phiếu tăng.Kết cấu giai cấp cũng đã có những biến đổi lớn, các giai cấp, tầng lớp, đoàn thể xã hội và tập đoàn cùng tồn tại và tác động lẫn nhau. (đặc biệt sự xuất hiện tầng lớp trung lưu)Thu nhập bằng tiền lương của người lao động cũng có được mức tăng trưởng cao.4. Thể chế quản lý kinh doanh trong nội bộ doanh nghiệp có những biến đổi lớn Cải cách cơ chế quản lý, thiết lập cơ cấu tổ chức hàng ngang và mạng lướiDùng công nghệ cao cải cách cơ chế quản lý sản xuất Thực hiện cải cách cách quản lý lao động, lấy con người làm gốc, nâng cao kỹ năng, tri thức của người lao động, phát huy tính chủ động, sáng tạo, nâng cao NSLĐ và tính cạnh tranh của DNThay đổi hình thức tổ chức doanh nghiệp, xuất hiện xu thế hai loại hình lớn và nhỏ cùng hỗ trợ tồn tại.5. Điều tiết vĩ mô của nhà nước ngày càng được tăng cường Điều chỉnh chiến lược tổng thể phát triển kinh tế, nhằm nâng cao sức cạnh tranh của quốc giaLựa chọn chọn chính sách thực dụngVận dụng linh hoạt chính sách tài chính và chính sách tiền tệ, kịp thời điều chỉnh quan hệ cung cầu trong xã hội và mâu thuẫn giữa các tầng lớp xã hội khác nhau6. Các công ty xuyên quốc gia ngày càng có vai trò quan trọng trong hệ thống kinh tế TBCN, là lực lượng chủ yếu thúc đẩy toàn cầu hóa kinh tế Thúc đẩy toàn cầu hóa sản xuất và nguồn vốn, thúc đẩy mạnh mẽ phân công lao động quốc tế sâu sắc hơn, thúc đẩy buôn bán quốc tế phát triển nhanh.Truyền bá khoa học kỹ thuật và kinh nghiệm quản lý trên phạm vi toàn cầu, phát triển LLSX và điều chỉnh QHSX TBCN trên quy mô quốc tế Chiếm đoạt thị trường toàn cầu, xuất khẩu vốn và hàng hóa trên quy mô lớn, thu về nhiều ngoại tệ, phát triển thực lực trong nước, tăng cường kiểm soát TBĐQ trên phạm vi toàn cầu, nhưng lại làm cho nền kinh tế mất thăng bằng, thất nghiệp gia tăng và bùng nổ xung đột với các nước Tạo cơ hội và thách thức cho các nước đang phát triển.Ảnh hưởng lớn đến lĩnh vực tài chính, tiền tệ.7. Điều tiết và phối hợp quốc tế được tăng cường Phối hợp giữa các nước TB về chính sách tài chính, tiền tệ sau sự kiện “11/9/2001”Sự phối hợp giữa Mỹ, EU và Nhật tìm lối thoát ra khủng hoảng tài chính tiền tệ trên quy mô toàn cầu năm 2008IMF tham gia cứu trợ trong khủng hoảng tài chính châu Á.Xoa dịu mâu thuẫn bên trong và ngoài của CNTBIV.Vai trß, giíi h¹n vµ xu h­íng vËn ®éng cña Chñ NghÜa T­ B¶n1.Vai trß cña CNTB ®èi víi sù ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt x· héi2. Nh÷ng h¹n chÕ cña chñ nghÜa t­ b¶n 1. Vai trß cña CNTB ®èivíi sù ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt x· héi. - Gi¶i phãng loµi ng­êi tho¸t ra khái nh÷ng ®ªm tr­êng trung cæ, ®­a s¶n xuÊt nhá lªn s¶n xuÊt lín. - Ph¸t triÓn lùc l­îng SX: + Th«ng qua cuéc CM c«ng nghiÖp x©y dùng nÒn ®¹i CN c¬ khÝ “CNTB ra ®êi ch­a ®Çy 100 n¨m mµ ®· t¹o ra ®­îc ®èng cña c¶i vËt chÊt khæng lå b»ng tÊt c¶ c¸c thÕ hÖ tr­íc ®©y céng l¹i”. + §i ®Çu trong viÖc chuyÓn nÒn SX cña nh©n lo¹i tõ c¬ khÝ hãa sang tù ®éng hãa. - X· héi hãa nÒn SX: + Thóc ®Èy sù ph©n c«ng, chuyªn m«n hãa L§, liªn kÕt c¸c qu¸ tr×nh kinh tÕ riªng lÎ thµnh qu¸ tr×nh kinh tÕ – x· héi. + Tæ chøc L§ theo kiÓu c«ng x­ëng, h×nh thµnh tÝnh kû luËt trong L§ vµ x©y dùng t¸c phong CN cho ng­êi L§. - ThiÕt lËp nÒn d©n chñ t­ s¶n trªn c¬ së thõa nhËn quyÒn tù do c¸ nh©n. 2. H¹n chÕ cña CNTB. - LÞch sö ra ®êi cña CNTB g¾n víi qu¸ tr×nh tÝch lòy nguyªn thñy, ®­îc thùc hiÖn b»ng nh÷ng biÖn ph¸p b¹o lùc vµ t­íc ®o¹t. - C¬ së cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t­ b¶n lµ quan hÖ bãc lét cña c¸c nhµ t­ b¶n ®èi víi c«ng nh©n lµm thuª. - CNTB lµ thñ ph¹m chÝnh g©y ra 2 cuéc chiÕn tranh thÕ giíi vµ hiÖn vÉn ®ang tiÕp tôc g©y ra nh÷ng xung ®ét vÒ qu©n sù, vò trang ë c¸c khu vùc kh¸c nhau trªn thÕ giíi, lµm t¨ng chi phÝ qu©n sù trªn thÕ giíi. - CNTB ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm chÝnh trong t¹o ra hè ng¨n c¸ch giµu nghÌo trªn thÕ giíi. + TK XVIII chªnh lÖch gi÷a n­íc giµu vµ n­íc nghÌo lµ 2,5 lÇn, hiÖn nay møc chªnh lÖch lµ 250 lÇn. ë mét sè n­íc Mü La tinh, GDP/ng­êi thÊp h¬n møc TB 10 cña n¨m tr­íc ®©y, cßn ë Ch©u Phi thÊp h¬n møc TB cña 20 n¨m tr­íc ®©y. + TÝnh TB mçi ngµy cã kho¶ng 40.000 trÎ em ë c¸c n­íc thÕ giíi thø ba bÞ chÕt ®ãi. + TÝnh ra riªng sè l·i mµ Braxin ph¶i tr¶ trong n¨m 1988 b»ng 288 triÖu xuÊt l­¬ng tèi thiÓu hay b»ng x©y nhµ cho 30 triÖu ng­êi, trong khi ®ã ­íc tÝnh kho¶ng 2/3 d©n Braxin thiÕu`¨n. 3. Xu h­íng vËn ®éng cña CNTB. - M©u thuÉn c¬ b¶n cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt TBCN ®­îc xoa dÞu nh­ng kh«ng thñ tiªu ®­îc. - C¸ch m¹ng x· héi mµ sø mÖnh LS thuéc vÒ giai cÊp c«ng nh©n sÏ gãp phÇn gi¶i quyÕt m©u thuÉn trªn.