Từ “Phẩm chất của những nhà giáo ưu tú” của Ken Bain, nghĩ về phẩm chất của nhà giáo Việt Nam

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 24 - Thaùng 11/2014 50 TỪ “PHẨM CHẤT CỦA NHỮNG NHÀ GIÁO ƯU TÚ” CỦA KEN BAIN, NGHĨ VỀ PHẨM CHẤT CỦA NHÀ GIÁO VIỆT NAM HÀ MINH CHÂU (*) TÓM TẮT Để thực hiện mục tiêu giáo dục, ở thời kì lịch sử nào, người thầy cũng cần có những phẩm chất cần thiết. Phẩm chất của người thầy là gốc rễ chi phối đến tư duy, hoạt động giảng dạy và làm nên thành công của người thầy. Từ việc tìm hiểu về phẩm chất nhà giáo qua nghiên cứu thực tiễn của Ken Bain trong cuốn sách Phẩm chất của những nhà giáo ưu tú, bài viết nêu suy nghĩ về phẩm chất cốt yếu của nhà giáo Việt Nam hiện nay: đam mê nghề nghiệp, tinh thần trách nhiệm, lòng tự trọng. Từ khoá: phẩm chất, năng lực, nhà giáo ưu tú, đam mê nghề nghiệp, tinh thần trách nhiệm, lòng tự trọng. ABSTRACT To accomplish educational objects, in any historical period, the teacher should have indispensable qualities. The teachers’ quality is the root that rules thinking, teaching and makes the success. From the courting of The teachers’ quality through practical research in What the best college teachers do of Ken Bain, article raised thinking about essential qualities of Vietnam teachers: passion for the profession, sense of responsibility, self- respect wealthy. Keywords: quality, ability, the best colloege teachers, passion for the profession, sense of responsibility, self-respect wealthy. (*)Là cuốn sách đoạt giải thưởng Virginia & Warren Stone – giải thưởng dành cho tác phẩm xuất sắc về đề tài giáo dục và xã hội do Harvard University Press trao tặng hàng năm – Phẩm chất của những nhà giáo ưu tú (What the best college teachers do) của giáo sư sử học Ken Bain thể hiện cái nhìn sâu sắc về những gì làm nên một nhà giáo lỗi lạc. Từ các phẩm chất cốt yếu của những người thầy, Ken Bain đã đưa ra những bài học cụ thể, khoa học, đầy sức thuyết phục về nghề nghiệp cho những người làm thầy. (*)TS, Trường Đại học Sài Gòn 1. BÀI HỌC KHOA HỌC VÀ THIẾT THỰC TỪ CUỐN SÁCH PHẨM CHẤT CỦA NHỮNG NHÀ GIÁO ƯU TÚ Theo quan niệm chung, “ưu tú” được hiểu là phẩm chất tốt đẹp, được đánh giá cao hơn cả. Trong tác phẩm của Ken Bain, “ưu tú” không giới hạn ở một cách hiểu, cách nghĩ. Nó được cụ thể hoá bằng những thành công có được từ các hoạt động nghề nghiệp của những nhà giáo ưu tú giảng dạy ở bậc đại học. Đặt ra sáu câu hỏi mang tính tổng quát để khảo sát, Ken Bain không yêu cầu ở người thầy sự hoàn hảo, lỗi lạc, xuất chúng. Ông chú ý đến những suy nghĩ và phương pháp thực hành dẫn đến thành 51 công của họ: - Các nhà giáo ưu tú hiểu và biết những gì? - Các nhà giáo ưu tú chuẩn bị việc giảng dạy như thế nào? - Các nhà giáo ưu tú trông đợi gì ở sinh viên của mình? - Các nhà giáo ưu tú làm gì trong lúc dạy học? - Các nhà giáo ưu tú đối xử với sinh viên của mình như thế nào? - Các nhà giáo ưu tú kiểm tra sự tiến bộ và thẩm định những nỗ lực của mình như thế nào? Nhìn chung, đó là những câu hỏi về vấn đề kiến thức, sự chuẩn bị, niềm mong mỏi về người học, hoạt động trên lớp, cách ứng xử và cách thức tự đánh giá của người thầy. Kết quả khảo sát, nghiên cứu của Ken Bain trong mười lăm năm chính là các câu trả lời mới mẻ và quan trọng về những điều tưởng chừng như đơn giản ấy. Hiểu và biết ở đây là sự hiểu biết thấu đáo lĩnh vực chuyên môn của mình. Từ sự hiểu biết ấy, người thầy ưu tú suy nghĩ để “biết cách đơn giản hoá và làm rõ những vấn đề phức tạp, biết đào sâu vào cốt lõi của vấn đề” nhằm hỗ trợ người học nắm được những ý tưởng và thông tin (không phải là cung cấp kiến thức càng nhiều càng tốt theo quan niệm truyền thống) và cho quyền sinh viên kiểm tra những suy nghĩ của chính mình. Chuẩn bị việc giảng dạy được hiểu là sự định hình cách thức chuẩn bị giảng dạy. Cách thức ấy phản ánh quan niệm giảng dạy của người thầy. Sự chuẩn bị của những nhà giáo ưu tú thể hiện ở những mối quan tâm về công việc họ phải nỗ lực làm nhằm hỗ trợ và khuyến khích một cách tích cực nhất để sinh viên học tập một cách tốt nhất. Kết quả tìm hiểu về sự trông đợi ở sinh viên của các nhà giáo ưu tú cho thấy họ chú ý đến mục tiêu học tập rộng lớn của sinh viên, về những điều họ mong muốn sinh viên phát triển. Thoát khỏi quan niệm xem giảng dạy là công việc giảng viên phải thực hiện (“phân phát”, “chuyển giao” kiến thức cho sinh viên), những gì nhà giáo ưu tú mong đợi ở sinh viên không phải là khả năng ghi nhớ, sự tỉ mỉ, ngăn nắp, kỉ luật, mà là khả năng nhận thức, suy luận và những hiểu biết sâu sắc. Những nguyên tắc và những kĩ thuật giảng dạy của các nhà giáo ưu tú mà Ken Bain khám phá là đáp án của câu hỏi: “Các nhà giáo ưu tú làm gì trong lúc dạy học?”. Trong hoạt động giảng dạy, các nhà giáo ưu tú thống nhất thực hiện đúng mức các nguyên tắc: tạo một môi trường học tập tự nhiên và có tính phê phán; thu hút và duy trì sự chú ý của sinh viên; bắt đầu với sinh viên thay vì bắt đầu với ngành học; tìm kiếm những cam kết; dẫn dắt sinh viên vào việc suy nghĩ có tính cách chuyên môn và tạo ra những kinh nghiệm học tập phong phú. Để việc thực hiện các nguyên tắc hữu hiệu, cần kết hợp với kĩ thuật giảng dạy – những kĩ thuật vốn thuộc về kĩ năng. Từ khả năng nói lưu loát, ngôn ngữ nhiệt thành, người thầy cần có nghệ thuật thực hiện việc giải thích thấu đáo, biết cách khuyến khích sinh viên phát biểu. Có thể nói, việc chú tâm thực hiện nguyên tắc và kĩ thuật ấy bắt nguồn từ sự quan tâm đến người học của những người thầy. Từ niềm tin mạnh mẽ vào người học, các nhà giáo ưu tú đối xử với sinh viên của mình bằng sự quan tâm, trân trọng. Một nhà giáo ưu tú đã nói: “Tôi muốn làm cho lớp học của mình trở nên thân thiện vì tôi quan tâm đến việc các sinh viên học được trong lớp đó. Nếu sinh viên không học, tôi là một giáo sư thất bại” [1,tr.285]. Từ mong muốn 52 ấy, người thầy đầu tư mạnh mẽ vào vào cuộc đời, sự nghiệp và sự phát triển của sinh viên. Sự tin tưởng, cởi mở của người thầy tác động tới những mối quan hệ, tạo ra bầu không khí có tính tương tác mà từ đó, sinh viên có thể đặt ra nhiều câu hỏi và có thể trao đổi một cách tự do về những quan điểm, phương pháp khác nhau. Kiểm tra sự tiến bộ và thẩm định những nỗ lực của mình, các nhà giáo ưu tú không sử dụng các phương pháp kiểm tra và cho điểm sinh viên theo truyền thống, mà họ xây dựng những cách tiếp cận khác biệt đem lại lợi ích cho việc học tập. Theo Ken Bain, “khi đánh giá sinh viên, họ đánh giá từng phần để kiểm chứng những nỗ lực của chính họ trong việc thúc đẩy việc học. Và khi thẩm định hoạt động giảng dạy của mình, họ thẩm định bằng cách nhìn lại việc học của sinh viên, cả về phương diện mục tiêu lẫn kết quả” [306]. Từ quan điểm “việc thẩm định và việc đánh giá nhấn mạnh đến việc học thay vì thành tích”, những nhà giáo ưu tú chú ý đến các kĩ năng thực hành, sử dụng các kì thi với mục tiêu là giúp đỡ sinh viên; chú ý đến việc đánh giá mục tiêu học tập của khoá học, những đánh giá xếp hạng của sinh viên và hướng tới một hệ thống thẩm định công tác giảng dạy để có thể thường xuyên tự thẩm định, suy ngẫm và thay đổi cho phù hợp. Không phải lúc nào các nhà giáo ưu tú mà Ken Bain đưa vào công trình nghiên cứu của ông cũng thành công trong tất cả các hoạt động. Không phải bao giờ họ cũng làm được những điều họ mong muốn. Họ cũng có lúc thiếu sót, thất bại, bất toàn nhưng họ đã sẵn sàng đương đầu với khó khăn, thất bại ấy. Ken Bain khẳng định: “Ngay cả những nhà giáo ưu tú cũng đã từng có những ngày tệ hại, khi họ phải khổ sở lắm mới tiếp cận được với sinh viên (về phương diện giáo dục)” [1,tr.49]. Dẫu thế, bằng sự tận tâm sâu sắc, bằng niềm tin mãnh liệt vào khả năng học tập của sinh viên, họ đã nỗ lực không ngừng để đưa ra các phương cách và đã đạt được sự thành công, dù không bao giờ hoàn toàn hài lòng với những gì đã đạt được. Ấn tượng mà Phẩm chất của những nhà giáo ưu tú tác động tới người đọc không phải là những ấn tượng tức thời. Bởi lẽ, những phẩm chất ấy đã được các nhà giáo tích luỹ trong quá trình lâu dài, làm nên những thành công xuất phát từ việc quan tâm và hướng tới mục tiêu học tập của sinh viên. Cũng chính vì thế, Phẩm chất của những nhà giáo ưu tú cuốn hút người dạy vì đã đưa ra những bài học có giá trị và thú vị về nghề dạy học. Làm được những điều cốt yếu mà các nhà giáo ưu tú đã làm; học được những phẩm chất lí tưởng mà các nhà giáo ưu tú đã rèn luyện quả không phải là điều đơn giản. Tuy nhiên, từ quyển sách, độc giả - nhà giáo học được nhiều điều về việc giảng dạy thấu đáo để tự điều chỉnh, cải thiện việc giảng dạy của mình như: niềm tin yêu, lòng nhiệt thành, cách tư duy, sự lựa chọn phương pháp giảng dạy, xử lí công việc giảng dạy, Quyển sách còn có ý nghĩa khơi gợi cảm hứng để người dạy thể hiện ý tưởng, sáng tạo các phương cách cần thiết và có thể áp dụng được. Tất nhiên, những điều chúng ta tham khảo, học hỏi và áp dụng không chỉ dành cho các nhà giáo giảng dạy ở môi trường đại học với đối tượng là sinh viên. 2. NGHĨ VỀ PHẨM CHẤT CỦA NHÀ GIÁO VIỆT NAM HIỆN NAY Ở nước ta, các thầy giáo, cô giáo được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng lao động, Nhà giáo nhân dân, Nhà giáo ưu tú không phải là ít. “Họ giống nhau ở chỗ 53 tất cả đều dốc hết tài năng, trí tuệ và sức lực của mình cống hiến cho sự nghiệp giáo dục và đào tạo” [3,tr.3]. Mỗi thầy cô là một tấm gương sáng về tài năng, công lao và đức độ cho bao thế hệ học tập, noi theo. Có thể kể những tấm gương tiêu biểu như: GS. Tạ Quang Bửu – người thầy công tâm và thông thái; GS. Hồ Đắc Di – người thầy của lương tâm và trí tuệ; GS. Nguyễn Thúc Hào – người gieo hạt chuyên cần trên cánh đồng đại học; GS. Nguyễn Lân – người thầy mẫu mực của nhiều thế hệ; Nhà giáo nhân dân Nguyễn Đức Thìn – người đi thắp lửa; Nhà giáo nhân dân Nguyễn Xuân Trạc – cả đời cống hiến cho việc học của dân tộc Hmông; Kể sao cho hết những nhà giáo Việt Nam cả đời tận tâm và tận tuỵ trong nghề dạy học. Ở mỗi giai đoạn lịch sử của đất nước, sự đóng góp của mỗi người thầy có những ý nghĩa khác nhau. Và mỗi giai đoạn phát triển của ngành giáo dục nước nhà cũng đòi hỏi ở người thầy những đổi mới cho phù hợp. Tất nhiên, có những suy nghĩ, tìm tòi, sáng tạo của nhiều thầy cô đã ra đời rất lâu nhưng đến nay vẫn để lại ấn tượng sâu sắc, vẫn còn có ý nghĩa thiết thực. Đó là GS. Hồ Đắc Di mà ngay từ năm 1947, đã chỉ rõ: “Trường đại học là một cộng đồng trong đó thầy và trò cùng có chung một niềm khao khát học hỏi, qua tự do trao đổi ý kiến, để đạt tới chân lí, để thấu hiểu một cách đúng đắn giá trị của sức mạnh trí tuệ: đó chính là bí quyết của tinh thần đại học. Thầy giảng dạy với niềm ước mong thức tỉnh ở trò những hoài bão khoa học lớn lao, với thái độ tôn trọng nhân phẩm và tính độc lập, tự chủ của trò, với lòng tin chỉ có tự mình nêu lên một tấm gương sống mới chứng minh được lời nói và mới có sức thuyết phục” [Dẫn theo 3, tr.47]. Đó là GS. Tạ Quang Bửu từ đầu những năm bảy mươi, với tầm nhìn toàn cầu, đã coi trọng chất lượng đào tạo, luôn suy nghĩ về việc cải cách phương pháp ở bậc đại học: cho dịch các sách về toán học, kinh tế học, tin học của các nhà nghiên cứu phương Tây; đề ra chủ trương kiểm tra trình độ nghiên cứu sinh trước khi gửi ra nước ngoài; tổ chức các buổi cemina cho sinh viên. Và còn nhiều những đóng góp có ý nghĩa của các nhà giáo khác trên khắp các vùng miền của đất nước Với yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo ở Việt Nam theo tinh thần Nghị quyết Trung ương 8 khoá XI, việc định hướng những bước chuyển đổi có ý nghĩa chiến lược là vô cùng quan trọng. Theo các nhà giáo dục, những bước chuyển cụ thể cần được định hướng là: - Bước chuyển từ quá trình giáo dục chủ yếu truyền thụ kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. - Bước chuyển từ phát triển chủ yếu theo số lượng sang chú trọng chất lượng, hiệu quả với số lượng hợp lí. - Bước chuyển từ hệ thống giáo dục còn khép kín, cứng nhắc, biệt lập sang hệ thống giáo dục mở, linh hoạt, liên thông. 1 Trong đó, bước chuyển thứ nhất là bước chuyển có ý nghĩa đối với người thầy. Nó yêu cầu ở người thầy sự thay đổi về ý thức, tư duy, phương pháp thực hiện, Từ đó, người thầy cần thay đổi việc xác định mục tiêu lâu dài đối với người học, phải khác với mục tiêu theo quan điểm truyền thống trước đây. Thực hiện việc phát triển năng lực của người học, người thầy sẽ chuyển từ vai trò truyền thụ những tri thức cụ thể thành người chuyển giao phương pháp, cách thức nắm bắt, vận dụng tri thức. Điều đó cũng “đặt người học ở vị trí chủ thể trung tâm của quá trình giáo dục, chủ 54 động, năng động biến quá trình đào tạo thành một quá trình tự đào tạo một cách thực chất” [2,tr.4]. Để phát triển phẩm chất người học, người thầy cần chú ý đến việc giáo dục tư tưởng, đạo đức, lối sống; giáo dục phẩm chất, nhân cách người học. Hơn nữa, tạo môi trường văn hoá, dân chủ, giúp người học định hình và hoàn thiện các giá trị cá nhân là thật sự cần thiết. Những năm gần đây, để thực hiện yêu cầu đổi mới giáo dục và đào tạo của đất nước, hầu như những người thầy đều chú trọng đến việc thay đổi phương pháp giảng dạy và đề xuất thay đổi chương trình nhằm phát huy tính tích cực học tập của người học. Đó là sự thay đổi cần thiết. Tuy nhiên, để phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học, điều quan trọng là người thầy phải có được những phẩm chất cốt yếu của một nhà giáo Từ yêu cầu đổi mới về giáo dục, từ những tấm gương cống hiến của nhiều nhà giáo và cũng từ thực tế xảy ra nhiều chuyện đau lòng về cách hành xử đáng bị lên án của một số giáo viên đối với học sinh, thiết nghĩ, những phẩm chất cần thiết của nhà giáo là: - Đam mê nghề nghiệp - Có tinh thần trách nhiệm - Giàu lòng tự trọng Niềm đam mê nghề nghiệp của người thầy thể hiện ở khát vọng được cống hiến cho sự nghiệp giáo dục, không chỉ xem dạy học là nghề nghiệp. Niềm đam mê nghề nghiệp là động lực giúp người thầy gắn bó với nghề, nỗ lực trong việc dạy học. Nó thúc đẩy người thầy có ý thức trau dồi kiến thức để hiểu biết sâu sắc về lĩnh vực chuyên môn của mình; luôn tư duy để có những ý tưởng sáng tạo, chuyển biến về phương pháp giảng dạy, truyền đạt một cách hữu hiệu và luôn mong đợi những thành quả tốt đẹp mà sinh viên, học sinh gặt hái được. Nền tảng giáo dục mà người thầy dày công tạo nên từ niềm đam mê nghề nghiệp có ý nghĩa không nhỏ đến sự phát triển của người học trong tương lai. Có tinh thần trách nhiệm, người thầy sẽ nhiệt tình giảng dạy thấu đáo để giúp người học đạt được mục tiêu học tập. Có tinh thần trách nhiệm, người thầy sẽ tận tâm với học sinh, sinh viên; gắn bó với họ và thể hiện niềm tin mạnh mẽ ở họ. Từ đó, người thầy sẽ vạch kế hoạch làm những điều có thể hỗ trợ và khuyến khích, thúc đẩy người học đào sâu chuyên môn như tạo môi trường học tập, giúp đỡ cách học, duy trì sự tương tác, Sự tin yêu, quan tâm, chia sẻ, hỗ trợ của người thầy sẽ góp phần giúp người học phát triển hết khả năng của họ. Giàu lòng tự trọng, người thầy sẽ coi trọng và giữ gìn phẩm cách của chính mình. Vì thế, người thầy chú trọng đến việc tu dưỡng đạo đức, nhân cách, không làm điều xấu, điều ác, vi phạm đạo đức nghề nghiệp để tạo nên một hình ảnh đẹp đối với người học. Mặt khác, họ sẽ có thái độ rõ ràng trước cái xấu, cái ác. Giàu lòng tự trọng, người thầy luôn muốn mình được tôn trọng thì đồng thời, họ cũng sẽ tôn trọng người học; tránh thể hiện quyền lực mà luôn đối xử công bằng; tránh việc đổ lỗi, phán xét tuỳ tiện; tránh làm tổn thương học sinh, sinh viên của mình. Đó là những phẩm chất, theo chúng tôi, những nhà giáo bình thường (chứ không dành riêng cho những nhà giáo ưu tú) cần có khi thực hiện “bước chuyển từ quá trình giáo dục chủ yếu truyền thụ kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học”. Mục tiêu giáo dục ở nước ta gắn liền với mỗi thời kì lịch sử và quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Khi mục tiêu giáo dục thay đổi, người thầy cần có 55 những đổi mới cho phù hợp. Những chuyển biến về nhận thức, đổi mới về tư duy, phương pháp giảng dạy, thiết nghĩ, để thực hiện được và có hiệu quả thì điều đầu tiên mà bất kể nhà giáo nào cũng cần phải có là những phẩm chất cốt yếu của người thầy được trau dồi, rèn luyện từ việc học tập những phẩm chất của các nhà giáo thế hệ trước và từ sự nỗ lực, rèn luyện của bản thân theo yêu cầu mới. Những phẩm chất mà Ken Bain nêu lên trong quyển sách là phẩm chất của những nhà giáo ưu tú. Dẫu rằng khi nghiên cứu về những người thầy, Ken Bain đưa ra những câu hỏi mang tính chất thông thường về công việc giảng dạy; dẫu rằng Ken Bain không đặt ra sự hoàn hảo, xuất chúng ở họ nhưng chính những gì các nhà giáo làm được đã khẳng định sự vượt trội, lỗi lạc của họ. Nghĩ về phẩm chất của những nhà giáo Việt Nam, chúng tôi nghĩ rằng đó là những phẩm chất vốn đã thành phẩm chất truyền thống của những người làm thầy được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, ngày càng được bồi đắp phong phú hơn. Một mặt, những phẩm chất ấy giúp người thầy trở thành tấm gương đẹp, mặt khác, nó giúp người thầy đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo yêu cầu của thời đại. Lòng nhiệt tâm, sự nỗ lực để đạt được những thành công khi thực hiện mục tiêu giáo dục của một nhà giáo bình thường khi ấy, trong mắt người học và những người đặt niềm tin vào người dạy, họ chính là nhà giáo ưu tú. Chú thích: 1 Theo Phùng Hữu Phú trong bài Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục đại học theo tinh thần Nghị quyết Trung ương 8 khoá XI (tr.3,4,5) – Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc gia “Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục đại học ở Việt Nam theo tinh thần Nghị quyết Trung ương 8 khoá XI” của Hội đồng Lý luận TW tổ chức tại Trường Đại học Sài Gòn. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Ken Bain (2009), Phẩm chất của những nhà giáo ưu tú (Nguyễn Văn Nhật dịch), Nxb Văn hoá Sài Gòn. 2. Nhiều tác giả (1995), Nửa thế kỉ những gương mặt nhà giáo, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 3. Nhiều tác giả (1995), Thầy đã sưởi ấm trái tim em (Như Soan biên dịch), Nxb Trẻ, TP.HCM. 4. Nhiều tác giả (2014), Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục đại học ở Việt Nam theo tinh thần Nghị quyết Trung ương 8 khoá XI”, Trường Đại học Sài Gòn. * Ngày nhận bài: 20/10/2014. Biên tập xong: 05/11/2014. Duyệt đăng: 07/11/2014