Vai trò của triết học Mác - Lênin trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay

“100 năm Chủ tịch Hồ Chí Minh đến với chủ nghĩa Mác - Lênin” (1920 - 2020) 63| VAI TRÕ CỦA TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN TRONG BỐI CẢNH TOÀN CẦU HÓA HIỆN NAY ThS. Bùi Thị Thu Hiền Trường Đại học Hoa Lư Tóm tắt Từ khi ra đời đến nay, chủ nghĩa Mác - Lênin nói chung, triết học Mác - Lênin nói riêng đã và đang vượt qua mọi sự phê phán, xuyên tạc của các thế lực thù địch từ đó tiếp tục khẳng định bản chất khoa học và cách mạng của mình. Trước những biến động to lớn mang tính cách mạng của kỷ nguyên toàn cầu hóa hiện nay, triết học Mác - Lênin vẫn chứng tỏ được sức sống bền vững và giá trị thời đại trong việc nhận thức và giải quyết những vấn đề của toàn cầu. Từ khóa: Triết học Mác - Lênin, toàn cầu hóa, khoa học, cách mạng, sức sống bền vững, giá trị thời đại. I. ĐẶT VẤN ĐỀ Nhân loại đang chứng kiến những biến động to lớn, có tác động sâu sắc, nhiều mặt đến cả tự nhiên, xã hội và con ngƣời. Cùng với những biến động đó, sự tăng trƣởng và phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế toàn cầu, các thành tựu của khoa học công nghệ trong kỷ nguyên toàn cầu hóa đã và đang tạo nên những bƣớc tiến mới trong nhiều lĩnh vực của cuộc sống đƣơng đại, tác động mạnh mẽ đến tất cả các quốc gia, khu vực và toàn thể nhân loại. Nhƣng thực tế cho thấy rằng, các thành tựu to lớn mà nhân loại đạt đƣợc trong các lĩnh vực khác nhau nhất là trong kinh tế, khoa học công nghệ vừa là động lực thúc đẩy xã hội phát triển, nhƣng đồng thời cũng đặt xã hội và con ngƣời trƣớc những sự bất thƣờng, những đe dọa và những rủi ro khó lƣờng. Trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay, những mâu thuẫn lớn của thời đại không hề mất đi mà vẫn tồn tại và biến đổi ngày càng sâu sắc. Những vấn đề toàn cầu đang nổi lên chính là thách thức cho các khoa học nhiên cứu, nhận thức và giải quyết nó để làm cho xã hội ngày càng phát triển. Trong bối cảnh đó, triết học Mác - Lênin với bản chất khoa học và cách mạng, đã chứng tỏ sức sống bền vững và giá trị thời đại của nó trong việc nhận thức và giải quyết những vấn đề lớn của toàn cầu. Phần I. Chủ nghĩa Mác - Lênin - Giá trị trường tồn và sức sống thời đại |64 II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU 2.1. Toàn cầu hóa và những thời cơ, thách thức do toàn cầu hóa mang lại Khái niệm “toàn cầu hóa” Toàn cầu hóa không phải là một hiện tƣợng mới, mà nó có quá trình lịch sử lâu dài. Có nhiều cuộc tranh luận diễn ra xoay quanh câu hỏi: toàn cầu hóa là gì và hiện tƣợng này bắt đầu từ khi nào? Nhiều ngƣời cho rằng toàn cầu hóa đã manh nha xuất hiện từ rất sớm, gắn liền với làn sóng thực dân hóa đầu tiên của các cƣờng quốc châu Âu thế kỷ XV - XVI. Một số khác lại cho rằng, toàn cầu hóa diễn ra từ cuối thế kỷ XIX cùng với sự phát triển mạnh mẽ của cuộc cách mạng công nghiệp tạo nên sự phát triển của lực lƣợng sản xuất. Cho đến nay, khái niệm toàn cầu hóa vẫn là một khái niệm đa diện, đa nghĩa, tùy theo góc độ tiếp cận, phạm vi và mục đích nghiên cứu mà sẽ có nhiều cách hiểu khác nhau. Nhƣng dù có nhiều sự khác biệt thì nội hàm của khái niệm toàn cầu hóa vẫn thống nhất ở một số đặc tính chung nhất định. Theo nghĩa chung nhất, toàn cầu hóa là một quá trình tăng lên không ngừng những mối liên hệ ràng buộc lẫn nhau, tác động chi phối và ảnh hƣởng lẫn nhau, phụ thuộc vào nhau, diễn ra trong tất cả các các quốc gia, dân tộc, các khu vực và trên toàn thế giới, làm biến đổi mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, từ đó làm nảy sinh hàng loạt khả năng mới và điều kiện mới. Nói đến toàn cầu hóa, trƣớc hết ngƣời ta nói đến toàn cầu hóa kinh tế. Sau lĩnh vực kinh tế, mọi lĩnh vực khác của đời sống xã hội, từ chính trị, an ninh, văn hóa đến môi trƣờng,... cũng đều chịu ảnh hƣởng với những mức độ khác nhau của cơn lốc toàn cầu hóa. Toàn cầu hóa là một quá trình chứa đựng trong nó nhiều mâu thuẫn, vừa có mặt tích cực, vừa có mặt tiêu cực, vừa có hợp tác, vừa có đấu tranh, vừa tạo ra cơ hội nhƣng cũng đồng thời tạo ra những thách thức. Đó chính là cơ sở của các khuynh hƣớng nhìn nhận và đánh giá khác nhau, thậm chí đối lập nhau về toàn cầu hóa. Những thời cơ và thách thức do toàn cầu hóa mang lại Toàn cầu hóa tạo điều kiện cho việc mở rộng, đa dạng hóa các mối quan hệ hợp tác đa phƣơng và song phƣơng trên nhiều lĩnh vực khác nhau giữa các quốc gia, nhờ đó mà đẩy mạnh sự phát triển và xã hội hóa lực lƣợng sản xuất trên phạm vi toàn cầu; Toàn cầu hóa tạo ra cơ hội hợp tác đầu tƣ nghiên cứu khoa học, ứng dụng và chuyển giao công nghệ phục vụ sản xuất vật chất, làm cho năng suất lao động tăng lên không ngừng, góp phần quan trọng làm chuyển biến nền kinh tế của mỗi quốc gia, mỗi khu vực và toàn thế giới; toàn cầu hóa tạo điều kiện và khả năng phát triển rút ngắn đối với các nƣớc đang phát triển, giúp các nƣớc này tranh thủ thời cơ “đi tắt đón đầu” từ các “100 năm Chủ tịch Hồ Chí Minh đến với chủ nghĩa Mác - Lênin” (1920 - 2020) 65| nguồn vật chất đến các nguồn tri thức và kinh nghiệm; toàn cầu hóa tạo điều kiện cho các quốc gia dân tộc học hỏi lẫn nhau, kích thích giao lƣu cập nhật thông tin, nhờ đó góp phần nâng cao giáo dục, phát triển khoa học công nghệ, nâng cao trình độ dân trí, năng lực sáng tạo của con ngƣời và sự tự khẳng định bản sắc văn hóa của mỗi quốc gia dân tộc trên thế giới... Nhƣng mặt khác, toàn cầu hóa cũng khiến cho thế giới đang phải đối mặt với những thách thức lớn: Trƣớc hết, toàn cầu hóa đặt các nƣớc chậm phát triển, đang phát triển trƣớc nguy cơ tụt hậu, nhất là tụt hậu ngày càng xa về sự phát triển kinh tế - yếu tố vật chất - kỹ thuật đảm bảo cho độc lập chủ quyền và an ninh quốc gia; toàn cầu hóa khiến sự phân hóa giàu - nghèo ngày càng tăng nhanh về tốc độ và khoảng cách; tạo ra nguy cơ đánh mất bản sắc dân tộc, đe dọa hòa bình, ổn định thế giới và độc lập chủ quyền của mỗi quốc gia; toàn cầu hóa hiện nay còn là cơ hội cho các cƣờng quốc đế quốc hùng mạnh về kinh tế và quân sự, tiếp tay cho các thế lực phản động gây ra các cuộc chiến tranh tôn giáo, chiến tranh sắc tộc ngay trong nội bộ quốc gia hoặc giữa các quốc gia với nhau, phá hoại văn hóa, đe dọa an ninh quốc gia, an ninh khu vực và an ninh toàn thế giới; toàn cầu hóa tạo ra nguy cơ “quốc tế hóa các hiện tƣợng tiêu cực” nhƣ buôn bán ma túy, mại dâm, lây lan dịch bệnh, lối sống đồi trụy, cá nhân vị kỉ, tuyệt đối hóa chủ nghĩa cá nhân, ngăn cản tiến bộ xã hội; chƣa hết, toàn cầu hóa còn tạo ra nguy cơ phá hoại thiên nhiên, hủy hoại môi trƣờng, cạn kiệt nguồn năng lƣợng; Thiên tai, dịch bệnh ngày nay không chỉ là do tự nhiên gây ra mà còn do chính con ngƣời tạo ra với những hậu quả trầm trọng, khó lƣờng hơn rất nhiều. Nhƣ vậy, trong xã hội toàn cầu hóa hiện nay đang tồn tại những nghịch lý mà mọi ngƣời có thể dễ dàng nhận ra nhƣng lại không dễ để đƣa ra các giải pháp, phƣơng hƣớng giải quyết. Việc giải đáp và chỉ ra nguyên nhân của tình trạng mâu thuẫn, của những nghịch lý trong xã hội nằm ngoài tầm kiểm soát và giải quyết của khoa học công nghệ. Cùng với các khoa học xã hội khác, triết học nói chung và triết học Mác - Lênin nói riêng, với bản chất khoa học và cách mạng đã góp phần vào việc nhận thức và giải quyết những vấn đề do toàn cầu hóa đặt ra. 2.2. Vai trò của triết học Mác - Lênin trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay Phép biện chứng duy vật - tinh hoa của trí tuệ nhân loại đƣợc C. Mác và Ph. Ăngghen xây dựng, V.I. Lênin phát triển trên cơ sở kế thừa những thành tựu cao nhất của triết học, của khoa học hiện đại và sự tổng kết thực tiễn lịch sử - xã hội toàn nhân loại. Những khái niệm, phạm trù, nguyên lý, quy luật của nó mang tính phổ quát, Phần I. Chủ nghĩa Mác - Lênin - Giá trị trường tồn và sức sống thời đại |66 trở thành thế giới quan và phƣơng pháp luận cho hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. Từ khi phép biện chứng duy vật ra đời cho đến nay, nhân loại đã chứng kiến những biến đổi to lớn trong khoa học cũng nhƣ trong đời sống xã hội. Ngày nay, những thành tựu của khoa học công nghệ không chỉ đóng vai trò trọng yếu trong nền sản xuất xã hội, mà còn tác động trực tiếp đến con ngƣời, làm biến đổi mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Theo nhận định của nhiều nhà khoa học hàng đầu thế giới, trong những thập niên tới, khoa học tiếp tục phát triển mạnh mẽ gắn liền với cuộc cách mạng kỹ thuật số có khả năng tạo ra những phát minh kỳ diệu, những ứng dụng rộng rãi, những biến đổi mang tính cách mạng. Có thể nói, trong thời đại ngày nay, khoa học về thực chất, đã và đang trở thành lực lƣợng sản xuất trực tiếp đúng nhƣ dự báo của Mác cách đây hơn một thế kỷ rƣỡi. Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa đầy biến động với những mối liên hệ đan xen chằng chịt nhƣ hiện nay thì phƣơng pháp biện chứng duy vật giúp chúng ta nhận thức những gì đang diễn ra trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội một cách khách quan, toàn diện và cụ thể. Vai trò này đƣợc thể hiện trƣớc hết trong việc nhận thức đầy đủ về bản chất của toàn cầu hóa thông qua những biểu hiện và những mâu thuẫn của nó. Những biểu hiện của toàn cầu hóa bao gồm: Thứ nhất, sự gia tăng ngày càng mạnh mẽ của các luồng giao lƣu quốc tế về hàng hoá, dịch vụ và các yếu tố sản xuất nhƣ vốn, công nghệ, nhân công, những yếu tố này chính là thƣớc đo đầu tiên của mức độ toàn cầu hóa và sự phụ thuộc lẫn nhau của các nƣớc. Khi các nƣớc trao đổi hàng hóa và dịch vụ cho nhau đó cũng chính là quá trình các nƣớc làm giảm dần sự biệt lập giữa các nền kinh tế. Thứ hai, sự hình thành và phát triển các thị trƣờng thống nhất trên phạm vi khu vực và toàn cầu gắn với sự ra đời và hoạt động mạnh mẽ của hàng loạt các tổ chức hợp tác kinh tế đa phƣơng nhƣ Tổ chức Thƣơng mại thế giới (WTO), Ngân hàng Thế giới (WB), Liên minh châu Âu (EU), Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dƣơng (APEC), Khu vực Mậu dịch tự do Bắc Hoa Kỳ (NAFTA), Liên minh châu Phi (AU)... Thứ ba, sự gia tăng số lƣợng, quy mô và vai trò ảnh hƣởng các công ty xuyên quốc gia tới nền kinh tế thế giới. Chính hệ thống dày đặc các công ty xuyên quốc gia hiện nay đã tạo ra một bộ phận quan trọng của lực lƣợng sản xuất thế giới đồng thời liên kết các quốc gia lại với nhau ngày càng chặt chẽ hơn, góp phần làm cho quá trình toàn cầu hóa trở nên sâu sắc hơn bao giờ hết. Bằng phƣơng pháp tiếp cận duy vật biện chứng, những mâu thuẫn của toàn cầu hóa cũng đƣợc bộc lộ rõ ràng và sâu sắc hơn bao giờ hết. Những mâu thuẫn đó bao gồm: Mâu thuẫn giữa sự tiếp tục bùng nổ của khoa học công nghệ hiện đại với tƣ cách “100 năm Chủ tịch Hồ Chí Minh đến với chủ nghĩa Mác - Lênin” (1920 - 2020) 67| là lực lƣợng sản xuất trực tiếp và sự lợi dụng nó vì mục đích phi nhân đạo; mâu thuẫn giữa xu thế hội nhập, liên kết và hợp tác quốc tế ngày một trở nên phổ biến với nguy cơ tha hoá, đánh mất bản sắc dân tộc; mâu thuẫn giữa sự phát triển của các mối quan hệ vốn có giữa tự nhiên, xã hội và con ngƣời với trạng thái mất thăng bằng ngày càng rõ nét trong chính các mối quan hệ ấy Rõ ràng, không ai có thể phủ nhận những thành tựu mà toàn cầu hóa mang lại trong mọi lĩnh vực từ kinh tế, văn hóa, xã hội, khoa học, giáo dục... Nhƣng dƣới ánh sáng của triết học mácxít, thì toàn cầu hóa không chỉ là một thế giới màu hồng mà còn thể hiện ra là một thế giới ẩn chứa đầy nguy cơ và hiểm họa. Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa, những vấn đề nhƣ chiến tranh, khủng bố, bùng nổ dân số, thiên tai, dịch bệnh,... vẫn sẽ tiếp tục tồn tại, vận động và biến đổi khó lƣờng, hơn nữa có thể nảy sinh thêm những vấn đề toàn cầu mới với quy mô rộng lớn hơn, mức độ ảnh hƣởng gay gắt hơn đến sự phát triển bền vững của mọi quốc gia, khu vực và của toàn thế giới, đe dọa trực tiếp hơn đến sự tồn vong của mỗi con ngƣời, của cả cộng đồng nhân loại. Khi đó, triết học nói chung, triết học Mác - Lênin nói riêng không chỉ dừng lại ở nhiệm vụ “giải thích thế giới”, mà hơn bao giờ hết cần thực hiện nhiệm vụ“cải tạo thế giới” nhƣ C. Mác đã nói, tức là phải tìm ra những phƣơng thức hợp lý để giải quyết những vấn đề toàn cầu đó. Do vậy, triết học Mác - Lênin trong thời đại ngày nay còn có vai trò định hƣớng trong việc giải quyết các vấn đề do toàn cầu hóa tạo ra. Vai trò định hướng của triết học Mác - Lênin trong kỷ nguyên toàn cầu hóa đƣợc thể hiện thông qua việc xác định đúng xu hƣớng phát triển và khả năng giải quyết những vấn đề do toàn cầu hóa đặt ra. Trong đó, hòa bình và phát triển vẫn là xu hƣớng trung tâm của thời đại nhằm xây dựng một thế giới hòa bình, thịnh vƣợng, công bằng, dân chủ và văn minh. Trong xu hƣớng chung đó, tất cả các dân tộc đều đặt lợi ích quốc gia lên hàng đầu nhằm củng cố và tăng cƣờng vị thế độc lập tự chủ của mình, đồng thời các dân tộc tích cực, chủ động hội nhập khu vực và quốc tế, tăng cƣờng đoàn kết, phối hợp để loại trừ mối đe dọa của chủ nghĩa khủng bố quốc tế đối với nền an ninh và phát triển của mỗi dân tộc và của toàn thế giới; cùng với đó là xu hƣớng vƣơn lên của các nƣớc vừa và nhỏ trong nền kinh tế chính trị thế giới, góp phần tạo nên tính đa phƣơng, đa diện của tình hình thế giới trong thời gian tới. Chỉ có trên cơ sở của những nhận thức khoa học và cách mạng của triết học Mác - Lênin về những biến đổi đang diễn ra trong thời đại toàn cầu hóa thì mới có thể chỉ ra đƣợc chính xác những xu hƣớng phát triển tiếp theo của thế giới, từ đó có những định hƣớng hợp lý cho sự phát triển bền vững và sự tồn vong của cả cộng đồng. Phần I. Chủ nghĩa Mác - Lênin - Giá trị trường tồn và sức sống thời đại |68 Nhƣng để thực hiện tốt vai trò định hƣớng thì triết học Mác - Lênin không chỉ dừng lại ở việc chỉ ra những xu hƣớng của toàn cầu hóa mà còn phải tham gia trực tiếp vào việc giải quyết những vấn đề do toàn cầu hóa đặt ra. Có thể nói, trƣớc đây, con đƣờng phát triển chỉ bó hẹp trong mỗi dân tộc, mỗi quốc gia, mỗi khu vực thì giờ đây dƣới tác động của toàn cầu hóa, con đƣờng phát triển đã mang tính toàn cầu vì mục tiêu tạo dựng những giá trị nhân loại chung. Khi đó, mọi triết học hiện đại cần phải xác định đối tƣợng nghiên cứu không chỉ là sự phát triển hay tồn vong của một quốc gia dân tộc mà phải là sự phát triển thống nhất, bền vững của thế giới. Trong sự phát triển đó, con ngƣời phải đƣợc đặt ở vị trí trung tâm, mang vị thế của những ngƣời làm chủ tự nhiên, xã hội và chính bản thân mình. Do vậy, các hệ thống triết học hiện đại nói chung, triết học Mác - Lênin nói riêng cần hƣớng mỗi con ngƣời tìm về bản chất nhân văn nhân đạo vốn có; giúp con ngƣời nhận thức rõ vị thế làm chủ và vai trò chủ động, tích cực của mình trong sự biến động không ngừng của thế giới toàn cầu hóa, thức tỉnh con ngƣời sống có khát vọng, lý tƣởng tốt đẹp. Chỉ có nhƣ thế mới làm thay đổi nhận thức từ đó thay đổi hành động của mỗi con ngƣời và của toàn nhân loại trong việc giải quyết các vấn đề toàn cầu. Nhƣ vậy, muốn thực hiện đƣợc vai trò nhận thức và cải tạo thế giới trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay thì đòi hỏi triết học Mác - Lênin cần phải đƣợc đổi mới. Đổi mới ở đây không phải là xét lại, cũng không phải là phủ nhận triết học Mác - Lênin mà là quá trình bổ sung, phát triển, làm sâu sắc hơn, cao hơn và sống động hơn bản chất khoa học và cách mạng của nó cho phù hợp với thời đại mới. Đổi mới triết học Mác - Lênin phải đứng trên lập trƣờng duy vật biện chứng và sử dụng phƣơng pháp biện chứng duy vật để xác định cần khẳng định cái gì, bổ sung cái gì và phát triển cái gì. Trong khi bổ sung, phát triển triết học Mác - Lênin, cần phải kiên quyết đấu tranh chống lại những quan điểm sai trái, thù địch, tránh xu hƣớng giáo điều, cơ hội nhằm lợi dụng đổi mới để bác bỏ triết học Mác. III. KẾT LUẬN Trong sự biến thiên của dòng chảy lịch sử, triết học Mác - Lênin dù đã ra đời hơn một thế kỷ rƣỡi nhƣng không hề lỗi thời và đánh mất giá trị của mình mà ngƣợc lại, nó đã thực hiện đƣợc sứ mệnh “giải thích thế giới” và “cải tạo thế giới”. Thông qua việc phân tích sâu sắc, đầy đủ, bản chất những mâu thuẫn của thời đại, định hƣớng giải quyết các vấn đề do toàn cầu hóa tạo ra, triết học Mác - Lênin vẫn thể hiện là thế giới quan và phƣơng pháp luận phổ biến cho hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay. “100 năm Chủ tịch Hồ Chí Minh đến với chủ nghĩa Mác - Lênin” (1920 - 2020) 69| TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. PGS.TS. Phạm Văn Đức, PGS.TS. Đặng Hữu Toàn (2007), Triết học trong kỷ nguyên toàn cầu, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 2. Nguyễn Trần Quế (1999), Những vấn đề toàn cầu ngày nay, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 3. Nguyễn Duy Quý (2006), “Triết học với việc xác định bản chất của toàn cầu hóa”, Tạp chí Triết học, số 9 (184), tháng 9. 4. Trần Việt Phƣơng (2000), “Toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế”, Tạp chí Cộng sản, số 20. 5. https://vi.wikipedia.org/wiki/To%C3%A0n_c%E1%BA%A7u_h%