Văn hóa Nõ Nường : Po me của người Thái tạo ra ngôn ngữ của họ

Văn hóa Nõ Nường : Po me của người Thái tạo ra ngôn ngữ của họ Trích cuốn “Văn hóa Nõ Nường” – Dương Đình Minh Sơn Ngày nay, khi nhìn thẳng vào tầng ngôn ngữ hiện đại của mỗi dân tộc, người ta khó mà biết được trong đó thuật ngữ nào xuất hiện đầu tiên. Nhưng với người Thái ở Tây Bắc, thông qua việc nghiên cứu nguồn gốc của âm nhạc dân gian để truy tìm, chúng tôi thấy ngôn ngữ từ xuất hiện đầu tiên trong kho tàng ngôn ngữ của họ là thuật ngữ Po Me. Trong ý nhiệm của họ Po là con đực có cái “núm” lòi ra, Me là con cái có cái “lỗ” lõm vào. Khi hai vật đó “lắp khít” nhau như đôi cúc bấm thì gọi là Po Me. Một thuật ngữ ra đời dựa vào yếu tố trực quan qua hiện vật cái “lòi” ra chỗ “lõm” vào và hoạt động của hiện vật là “lắp khít” nhau, hẳn thuật ngữ ấy đã được ra đời vào thời điểm chưa có tư duy trừu tượng cao. Ngữ nghĩa của thuật ngữ Po Me như một tổng thể nguyên hợp Folklore: Po đứng về sinh vật là con đực, đứng về xã hội loài người là đàn ông, chồng, cha; Me đứng về sinh vật là con cái, đứng về xã hội loài người là đàn bà, vợ, mẹ. Po Me còn là ông bà, cậu mợ, anh chị, chú thím, dì dượng, bá bác v.vvà cao hơn là Tổ tiên nguồn cội. Theo S.Pecskin, đó là ngôn ngữ của thời kỳ chưa có đủ từ theo từ loại. Nhà dân tộc học người Thái Cầm Trọng cho rằng: “Tín hiệu của thuật ngữ Po Me cho thấy nó ra đời khi con người chưa thoát khỏi giới động vật” (trao đổi riêng). Như vậy, ngữ nghĩa ban đầu của thuật ngữ Po Me là gọi theo tên của bộ phận sinh thực của đàn ông và đàn bà – tức là gọi theo đặc điểm giới tính của sinh vật, như “cò”, “hĩm” ở người Việt (Kinh) ngày nay. Để hiểu sự ra đời của thuật ngữ Po Me, người ta làm thí nghiệm việc “Po Me” của giới động vật và quan sát thấy sự hoạt động của chất “kích dục” thật mãnh liệt. Đến kỳ “động lớn” con cái bỏ ăn, bỏ uống, vật vã cắn nát cỏ cây chuồng trại, con đực mắt đỏ ngầu, miệng sùi bọt mép chạy thục mạng như điên. Khi gặp nhau, việc “Po Me” đem lại cho chúng niềm khoái lạc, đê mê, phút cao điểm chúng rên lên thành tiếng “ứ” như ai cầm dao kề cổ. Với con người thời mông muội, cái ăn đã có hoa trái trên cây, cái uống đã có nước dưới suối, cái ngủ đã có hang động và cái mặc chưa biết đến. Thời sung mãn trong cái đầu còn non nớt ấy, duy chỉ “thường trực” một tư tưởng ham muốn (libiđo) – từng khơi dậy, vẫy gọi, thúc giục. Đến giai đoạn thế hệ con người bắt đầu xuất hiện trí khôn Homo sapiens, dây thanh đới trong cổ phát ra được tiếng nói có ngữ nghĩa, liền tức thì hướng về nơi chứa đựng sự ham muốn và thực hiện thỏa mãn sự ham muốn ấy cho con người mà cất tiếng gọi “Po Me” – người Thái. Trong giai đoạn Po Me con người sống theo bầy đàn, chưa phân biệt được giống loài, chỉ mới phân biệt được giới tính là “đực” “cái” – Po Me. Đến thời điểm xuất hiện ngôn từ “ải” “ý” và “lả”, ở đây “ải” “ý” có nghĩa là trai gái, nam nữ, đàn ông đàn bà và chồng vợ, còn “lả” là con. Đó là thời điểm người Thái xác định họ là loài người, cho nên có khái niệm “chồng vợ” và có từ “lả” là thế hệ con. Suy luận như thế là hợp lý là loogic về lịch sử nhận thức và phát triển ngôn ngữ của người Thái ở Tây Bắc. Như vậy, thuật ngữ Po Me của người Thái ra đời ở đường giáp ranh: một bên dùng “ngôn ngữ âm thanh” thời mông muội Homo eretetus, còn một bên xuất hiện người khôn ngoan Homo sapiens bước vào thời kỳ dùng ngôn ngữ có ngữ nghĩa. Về sau, sự tiến bộ dần về nhận thức như trên đã nói thì chức năng của Po Me được bổ sung thêm: Po Me là ông bà, cậu mợ, bá bác, chú thím, anh chị v.vvà nâng lên cấp độ khác là tổ tiên, thần thánh và cội nguồn – Po Me như một tổng thể nguyên hợp folklore. Đến nay, thuật ngữ Po Me chủ yếu dùng theo nghĩa bóng nhưng ý niệm về nghĩa đen vẫn dùng, như khi chỉ về các con vật, con đực - tô “po”, con cái – tô “me”. Để có sự so sánh, kiểm chứng nhiều chiều, ta phải tìm hiểu hai thuật ngữ Nõ Nường sau đây trong ngôn ngữ của người Việt. “Nõ Nường” là tên gọi của vật linh thờ cúng và chỉ có một nghĩa đen là “sinh thực”, nhưng khi gọi “Nường” ơi!thì nghĩa đen ở đây đã chìm đi, mà nặng nề về nghĩa bóng là người đàn bà, hoặc thuật ngữ “cò hĩm” thì cũng có một nghĩa đen là bộ phận “sinh thực” và chỉ cụ thể từng con người, như khi gọi “Cò”, trong đó “Cò” vừa bao trùm cả nghĩa đen và nghĩa bóng – tức là cả con người thằng “Cò”, hoặc thuật ngữ Po Me của người Thái, cũng có nghĩa đen và nghĩa bóng. Ở đây, thuật ngữ Po Me và sự hoạt động theo thiên chức của hai “hình vật” ấy sẽ là cơ sở cho việc tạo ra những hình thái, ý thức xã hội ban sơ với hai điểm chính là: Thứ nhất: Thuật ngữ Po Me là cơ sở của ngôn ngữ và âm nhạc. a, Thuật ngữ Po Me với giá trị ngữ nghĩa chuyên hợp của nó là cơ sở cho việc hình thành “từ loại” theo cấp độ nhận thức phát triển của xã hội mà thành hệ thống ngôn ngữ trong kho tàng ngôn ngữ của họ. b, Hai tiếng gọi Po Me vang lên thân thương, trìu mến đã tạo ra hai “nốt nhạc” đầu tiên mang bản sắc đặc trưng trong âm nhạc dân gian, cơ sở cho sự phát triển nền âm nhạc truyền thống phong phú của dân tộc Thái ở Tây Bắc. Thứ hai: Nguyên lý “lắp khít” nhau của Po Me là nhân tố của hai ngành khoa học. Đó là khoa sinh học khí huyết nòi giống và khoa vật lý. a, Khoa sinh học khí huyết nòi giống: đó là mối quan hệ khăng khít dòng tộc, tiếng Thaí gọi là “đẳm” (dòng họ): bên Po (cha) là “đẳm” ái mọng (anh em), bên Me (mẹ) là “đẳm” lúng ta (dì già). b, Khoa vật lý đó là thuật “tra cán” các công cụ và “lắp ráp” các vật liệu để hoàn thiện một ngôi chùa của người Thái. Chẳng hạn, chiếc cột nhà, trên đầu đẽo nhỏ một đoạn – đoạn ấy gọi là “Po”, còn cái dầm, mỗi đầu khoét một lỗ tròn – lỗ ấy gọi là “Me”. Khi hai cái đó “lắp khít” nhau như đôi cúc bấm thì gọi là Po Me – tiếng Việt gọi là con tron và lỗ mộng. Để thấy rõ hơn, ta thu nhỏ vấn đề lại ở một chiếc cửa sổ hình chữ nhật, những lỗ mộng ở bục ngang là Me, còn mỗi đầu thanh song dọc là Po. Chiếc cửa sổ hoàn thành ngay ngắn, đẹp như bức tranh họa đồ. Đó là nhờ dựa vào nguyên lý “lắp khít” nhau của Po Me gợi ý (theo dõi ở Kỳ 6: Cây rau dớn hay hoa văn Po Me). Ở người Thái, nguyên lý “lắp khít” nhau bên có núm “lòi” ra, bên có lỗ “lõm” vào, từ vô thức đã chuyển cho từng thế hệ, từ thuở trẻ mới bi bô tập nói. Chẳng hạn, khi ngồi cạnh chỗ khâu vá, mẹ đang đơm cúc bấm và bảo: “au tô po”, nghĩa là lấy con đực thì bé tìm đưa cho mẹ đúng cái nửa bên có “núm” lòi ra. Cũng cần nói thêm việc ứng dụng nguyên lý “lắp khít” nhau của Po Me vào kỹ thuật “lắp ráp” vật liệu để làm nhà và “tra cán” các công cụ thì dân tộc nào cũng có. Nhưng ở các dân tộc, thuật ngữ gốc nay không còn nữa, đã chuyển nghĩa sang các từ tha hóa. Nếu sắp xếp các từ tha hóa có ngữ nghĩa ấy đứng cạnh nhau, như chiếc cuốc “chim” và lưỡi cày “bướm” trong kỹ thuật tra cán của người Việt thì chúng ta sẽ thấy hiện lên ngữ nghĩa. Vì ngôn từ “chim” “bướm” ở đây là phiếm chỉ cái “đặc điểm” ấy của con người. Vả lại hình dáng của lưỡi cày “bướm” có cái “bọng” ở giữa thân để tra cán, điều đó gợi lên hình ảnh “lắp khít” nhau của Nõ Nường (chim bướm) (Hình 1) Hình 1 Tóm lại, một thuật ngữ ra đời như Po Me hoặc Nõ Nường dựa trên yếu tố trực quan qua hiện vật: cái “lòi” ra, chỗ “lõm” vào và hoạt động của hiện vật là “lắp khít” nhau, hẳn thuật ngữ ấy được ra đời vào thời điểm chưa có tư duy trừu tượng cao.