Xẩm tàu điện - Nét đặc trưng của Hà Nội xưa

Xẩm tàu điện - Nét đặc trưng của Hà Nội xưa Xẩm là âm nhạc đường phố. Nhưng tại sao nó không gắn với một địa danh khác mà lại gắn với Bờ Hồ? Lại có người gọi xẩm tàu điện? Thực ra cách gọi khác nhau nhưng cơ sở để gọi lại không khác: Tàu điện muốn chạy đi đâu thì cũng bắt đầu từ Bờ Hồ và từ đâu về thì cũng dừng ở Bờ Hồ. Tại sao những người hát xẩm không chọn ga Hàng Cỏ, là bến tàu hỏa còn đông đúc hơn bến tàu điện? Giản đơn là tàu điện tuy chỉ có ba toa, chở ít khách hơn nhưng liên tục chuyến đi chuyến về nên khách luôn mới. Còn tàu hỏa lại không đi về liên tục, hơn nữa, xuống tàu là người ta về nhà hay đến ngay nơi cần đến. Do vậy, bến tàu điện là nơi kiếm sống thuận hơn chỗ khác, chính vì thế dân gian gắn xẩm với tàu điện. Trong những người hát xẩm, không có những quy ước về lãnh địa, nhóm này ngồi chỗ này thì nhóm kia tự biết đi chỗ khác. Giữa họ không bao giờ có ẩu đả, tranh giành chỗ hát. Truyền thuyết kể rằng, vào thế kỷ 13, Hoàng tử Trần Quốc Đĩnh bị người em trai đâm mù mắt giữa rừng xanh, đoạt ngọc quý để chiếm ngôi vua. Trong cơn mê sảng, Trần Quốc Đĩnh mơ thấy mình được ca hát với các tiên nữ trong tiếng nhạc tưng bừng. Tỉnh dậy, mới biết mình được những người dân quê thôn dã hết lòng chăm sóc. Qua cơn hoạn nạn và nhớ lại giấc mơ, Đĩnh lần mò tự tay chế tác cây đàn bằng một ống tre dài, có cần mềm để nắn tiếng, chỉnh âm, lại có dây se bằng vỏ cây và có que để bật, gõ thành tiếng nhạc. Chàng còn soạn ra cả những bài thơ để hát, kể lể tâm tình của mình, của đời, mang niềm vui đến với mọi người, mọi nhà, tay đàn miệng hát khắp mọi nơi, từ bến sông, bãi chợ, sân đình Tiếng tăm của chàng ca sĩ mù vang đến tận kinh thành, Thái Thượng Hoàng cho vời vào cung, mới hay đó chính là hoàng tử mất tích năm nào. Từ đấy, Đĩnh dạy cho mọi người đàn hát, nhất là những người khiếm thị, vừa là để vui đời, vừa là nghiệp mưu sinh. Vậy xẩm ra đời từ khi nào? Có nhà nghiên cứu cho rằng, có thể xẩm ra đời trước khi có hát chèo, là một trong nhiều nguồn góp phần cấu thành hát chèo. Hoặc xẩm chỉ là bản sao của hát chèo trong điều kiện và hoàn cảnh hạn chế của lớp người tật nguyền; hoặc đây là mối liên quan ruột rà tất yếu không ai chối cãi giữa hai loại hình, bởi chính nghệ nhân xẩm xếp hát xẩm và chèo cùng loại trung ca, trong khi tuồng vào loại võ ca, ca trù vào loại văn ca. Các nghiên cứu về xẩm cho thấy, hát xẩm là một thể loại khan xuất hiện ở Hà Nội vào những năm cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Ban đầu chỉ có ở xẩm Hà Nội, sau đó phát triển ra để có những điệu xẩm Ninh Bình, Nam Định, Hưng Yên. Xẩm có rất nhiều bài, nhưng có bảy bài đặc trưng là "xẩm chợ, chênh bong, riềm huê, ba bậc nhịp bằng, phồn huê, hát với ai và xẩm thập ân" với những làn điệu "xẩm chợ, xẩm thập ân, xẩm tàu điện...". Các bài xẩm về Hà Nội thường nhắm đến hai đích, giới thiệu với người ở quê về đô thị phồn hoa này và "nịnh" người dân thị thành, nơi hàng ngày họ nai lưng kiếm sống. Trong bài "Hà Nội 36 phố phường" có đoạn: “Hà Nội như động tiên sa Sáu giờ tắt hết đèn xa đèn gần Vui nhất có chợ Đồng Xuân Mùa nào thức ấy xa gần xem mua...” Trong bài “Vui nhất Hà thành” có đoạn: “Bắc kỳ vui nhất Hà Thành Phố phường sầm uất văn minh rợp trời Thanh tao, lịch sự đủ mùi Cao lâu, rạp hát vui chơi đủ đầy Đâu đâu khắp hết đông tây Thăng Long thắng địa xưa nay tiếng đồn Cũ thời băm sau phố phường Ngày nay mở rộng đến hàng vài trăm Người đi xe chạy ầm ầm Đua chen thương mại bội phần hơn xưa Nhất vui là cảnh Bờ Hồ."