Biện pháp cơ bản bồi dưỡng kỹ năng chuẩn bị và tiến hành buổi seminar cho giảng viên và sinh viên trong dạy học đại học

BIỆN PHÁP CƠ BẢN BỒI DƯỠNG KỸ NĂNG CHUẨN BỊ VÀ TIẾN HÀNH BUỔI XÊMINA CHO GIẢNG VIÊN VÀ SINH VIÊN TRONG DẠY HỌC ĐẠI HỌC Thạc sĩ Ngô Hoài Phương Giảng viên Tâm lý – Giáo dục học, Khoa KHXHNV, Trường ĐH Thông tin liên lạc, Bộ Quốc phòng Tel: 0983.393945. Email: Hoaiphuong.sqtt@gmail.com Tóm tắt: Xêmina là một trong những hình thức dạy học cơ bản góp phần hình thành năng lực cần thiết cho người học đáp ứng chuẩn đầu ra. Trong phạm vi bài báo này, tác giả đã làm rõ sự cần thiết của xêmina trong dạy học và đề xuất các biện pháp cơ bản để bồi dưỡng những kỹ năng cơ bản của quy trình chuẩn bị và tiến hành buổi xêmina cho giảng viên và sinh viên nhằm nâng cao hiệu quả hình thức xêmina trong dạy học đại học hiện nay. Từ khóa: Xêmina; quy trình chuẩn bị tiến hành xêmina; xêmina ở bậc đại học. Astract: Seminar is one of the basic forms of teaching contribute to forming the capacity necessary to meet the learner outcomes. Within the scope of this article, the author has clarified the need of seminars in teaching and proposes the basic measures to foster the basic skills of the process of preparing and conducting the seminar for trainers and students in order to improve efficiency in the form of training seminars to college today. Keywords: Seminars; the process of preparing to conduct seminars; seminars in the University Thuật ngữ “Xêmina” (Seminar) được hiểu là “vườn ươm trí tuệ”, là một hình thức tổ chức dạy học cơ bản, trong đó người học thảo luận, tranh luận các vấn đề học tập được kết cấu theo một chủ đề khoa học nhất định, dưới sự điều khiển trực tiếp của giảng viên có nhiều kinh nghiệm về chuyên môn. Xêmina là một hình thức tổ chức dạy học vừa mang tính tập thể vừa có tính cá nhân cao và đòi hỏi có sự tự giác, tích cực, sáng tạo của người học trong quá trình học tập. Xêmina ra đời từ rất sớm và gắn liền với lịch sử giáo dục của loài người. Xêmina từ lâu đã được vận dụng rộng rãi trong dạy học và được nhiều nhà giáo dục trên thế giới cũng như trong nước quan tâm nghiên cứu. Xêmina trong dạy học có tầm quan trọng đặc biệt giúp cho người dạy nắm được năng lực học tập của người học, tạo điều kiện để người dạy đổi mới, vận dụng các phương pháp dạy học tích cực, đồng thời góp phần nâng cao trách nhiệm của mình trong quá trình dạy học. Đối với sinh viên, hình thức xêmina giúp cho họ nắm được kiến thức môn học một cách vững chắc, phát triển tư duy sáng tạo, khả năng nghiên cứu khoa học, bồi dưỡng các phẩm chất nhân cách cần thiết, đồng thời thông qua đó, giúp cho sinh viên tự kiểm tra được trình độ, khả năng của bản thân trong quá trình học tập. Ngày nay trước sự tác động của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đặt ra yêu cầu cao hơn đối với việc phát triển năng lực của người học cũng như việc tổ chức dạy và học, trong đó chú trọng tính dân chủ, cởi mở và sự tương tác trong quá trình dạy học. Vì vậy, để thực hiện tốt yêu cầu đổi mới phương pháp, phát huy tính tích cực của người học, nâng cao chất lượng dạy học ở bậc đại học trong đòi hỏi hiện nay thì tiến hành các buổi xêmina trong dạy học càng trở nên cần thiết. Xêmina thực sự đã trở thành một trong những hình thức tổ chức dạy học cơ bản trong các trường đại học và được vận dụng rộng rãi trong khoa học tự nhiên cũng như khoa học xã hội. Mặc dù là hình thức quan trọng, có vai trò hình thành những năng lực cần thiết cho sinh viên, song trong thực tế cho thấy nhận thức của giảng viên và sinh viên về vai trò của nó còn chưa đúng, coi xêmina chỉ là một hình thức mang tính bổ trợ, không cần thiết và không quan trọng bằng các hình thức khác; do sự đòi hỏi nhiều thời gian và công tác tổ chức chuẩn bị nên tâm lý của giảng viên và sinh viên còn e ngại; bên cạnh đó kỹ năng của giảng viên và sinh viên về tổ chức xêmina còn chưa tốt, chưa được bồi dưỡng kỹ lưỡng nên không ít giảng viên, đặc biệt là giảng viên mới còn lúng túng. Việc chuẩn bị xêmina của giảng viên sơ sài, giảng viên coi xêmina như buổi ôn tập, tái hiện kiến thức hoặc buổi nói chuyện tâm sự. Còn sinh viên thường chuẩn bị xêmina theo kiểu đối phó, không nghiên cứu kỹ vấn đề, ít tìm hiểu hệ thống tài liệu có liên quan theo hướng dẫn của giảng viên, chuẩn bị đề cương xêmina sơ sài, còn hiện tượng sao chép nhau nhằm đối phó. Trong buổi xêmina, sinh viên thường ít tập trung chú ý, ngại phát biểu, nếu phát biểu thì chỉ nhắc lại những nội dung trong bài giảng... Vì vậy, chất lượng tổ chức các buổi xêmina vẫn còn nhiều hạn chế trong quá trình dạy học. Từ những vấn đề nêu trên, để nâng cao chất lượng xêmina trong dạy học đại học, cần thực hiện tốt một số biện pháp cụ thể sau: Một là, nâng cao hơn nữa nhận thức của giảng viên và sinh viên về ý nghĩa, vai trò của xêmina trong dạy học ở đại học trong việc hình thành năng lực người học, nhất là đối với giảng viên phải luôn coi trọng hơn hình thức này trong quá trình dạy học. Có nhận thức đúng tầm quan trọng của nó mới tiến hành thiết kế chương trình chi tiết trong môn học, có sự đầu tư thời gian đúng mức, trên cơ sở nhận thức đầy đủ thì giảng viên và sinh viên mới có thái độ và động cơ đúng đắn trong quá trình rèn luyện các kỹ năng để tổ chức thành công và có hiệu quả các buổi xêmina. Do vậy, thông qua các buổi tập huấn, các hội thảo khoa học, thông qua các buổi dự giảng rút kinh nghiệm, thông qua quá trình dạy học, trao đổi học thuật. ở các cấp, nhất là cấp khoa và bộ môn để góp phần nâng cao nhận thức cho giảng viên và sinh viên. Hai là, xây dựng hệ thống kỹ năng trong quy trình chuẩn bị và tiến hành xêmina cho giảng viên và sinh viên. Đây là biện pháp chủ yếu nhất để nâng cao chất lượng và hiệu quả của buổi xêmina. Cơ sở để xây dựng hệ thống kỹ năng cho giảng viên và sinh viên trong tổ chức xêmina chính là quy trình thực hiện nó. Dựa vào quy trình của hình thức tổ chức xêmina, chúng ta có thể xây dựng hệ thống các kỹ năng sau 1. Nhóm kỹ năng chuẩn bị: * Đối với giảng viên. Trong nhóm này có 2 kỹ năng như sau: 1- Kỹ năng xây dựng kế hoạch hướng dẫn xêmina. Bao gồm: + Kỹ năng xác định mục tiêu cần đạt được + Kỹ năng nắm bắt đối tượng sinh viên. Giảng viên nắm được trình độ, tình hình tư tưởng và thái độ, sự hứng thú của sinh viên đối với môn học, bài học. 2- Kỹ năng xây dựng đề cương điều khiển xêmina. Xây dựng đề cương điều khiển xêmina là kỹ năng quan trọng nhất trong nhóm kỹ năng chuẩn bị xêmina, bao gồm các kỹ năng: + Kỹ năng đọc và ghi chép tài liệu. Giúp cho giảng viên bổ sung vốn hiểu biết của mình về những vấn đề liên quan đến nội dung xêmina, trên cơ sở đó phát hiện những mâu thuẫn cần giải quyết giữa lý luận và thực tiễn. + Kỹ năng dự kiến các tình huống có thể nảy sinh. Kỹ năng này giúp giảng viên chủ động trong việc chuẩn bị các phương án ứng xử. + Kỹ năng xây dựng hệ thống câu hỏi phụ. Giúp cho giảng viên trong phát huy tính tích cực của sinh viên, tạo bầu không khí sôi nổi trong xêmina. * Đối với sinh viên. Nhóm kỹ năng này của sinh viên, bao gồm 4 kỹ năng cụ thể sau: 1- Kỹ năng xác định mục đích của buổi xêmina. Trên cơ sở nội dung hướng dẫn của giảng viên, sinh viên phải xác định chính xác mục đích của buổi xêmina đối với bản thân mình. Kỹ năng này giúp sinh viên trong việc xác định những công việc cần thực hiện trong quá trình chuẩn bị xêmina. 2- Kỹ năng lập kế hoạch. Sau khi xác định chính xác mục đích, sinh viên tiến hành lập kế hoạch chuẩn bị xêmina. Nội dung kỹ năng này gồm có việc xác định những việc cần làm, những giáo trình và tài liệu có liên quan, thời gian hoàn thành từng công việc, cơ sở vật chất, phương tiện kỹ thuật cần thiết. 3- Kỹ năng tra cứu, đọc và ghi chép tài liệu. Đây là kỹ năng giúp cho sinh viên nghiên cứu có tính chất chuyên sâu, mở rộng những vấn đề thảo luận, đối chiếu lý luận mình đã học với các quan điểm khác, với thực tiễn. 4- Kỹ năng viết báo cáo. Đây là kỹ năng quan trọng nhất trong công tác chuẩn bị của sinh viên. Chất lượng hình thức tổ chức xêmina trong dạy học phụ thuộc rất nhiều vào việc sinh viên viết báo cáo tốt hay không. Trong báo cáo sinh viên cần đảm bảo đúng, đủ nội dung theo hướng dẫn của giảng viên, ngoài ra cần thể hiện rõ quan điểm, thái độ, chính kiến của mình với từng nội dung, cần đưa ra những ý kiến đề xuất, những câu hỏi đối với nội dung chưa rõ, 2. Nhóm kỹ năng tiến hành xêmina * Đối với giảng viên. Giờ học xêmina có chất lượng hay không, có nghĩa là có thực hiện được các chức năng của nó hay không, có mang tính chất một giờ học tranh luận, sáng tạo hay không phần lớn phụ thuộc vào kỹ năng tiến hành xêmina của giảng viên. Có thể phân chia nhóm kỹ năng tiến hành xêmina thành một hệ thống 6 kỹ năng cụ thể sau: 1- Kỹ năng ổn định, tổ chức lớp học. Đây là kỹ năng thể hiện năng lực giao tiếp, tổ chức, quản lý lớp học của giảng viên nhằm nhanh chóng ổn định trật tự lớp học, kiểm tra tình hình lớp học về mọi mặt, nó bao gồm các hành động cụ thể sau: + Tác phong, tư thế của giảng viên khi bước vào lớp. Giúp cho giảng viên tạo ra sức hút ban đầu đối với sinh viên, tạo ra bầu không khí thân mật cởi mở qua tư thế khoan thai, đĩnh đạc, nghiêm chỉnh, đúng tác phong. + Kiểm tra quân số, đề cương chuẩn bị của sinh viên. Kiểm tra quân số, đề cương chuẩn bị của sinh viên khéo léo, tế nhị sẽ tránh được không khí căng thẳng cho buổi xêmina, bước đầu tạo ra sự tập trung cho sinh viên trước khi bước vào buổi học. 2- Kỹ năng kích thích tư duy của sinh viên. Đây là kỹ năng nhằm lôi cuốn sự chú ý của sinh viên bằng cách đưa sinh viên vào tình huống có vấn đề, gây tâm thế sẵn sàng, định hướng cho sinh viên thảo luận. Kỹ năng này bao gồm: + Nêu chủ đề xêmina một cách hấp dẫn, nêu vị trí của chủ đề xêmina trong chương trình. + Nêu mục đích, yêu cầu buổi xêmina ngắn gọn, rõ ràng, đầy đủ, chính xác. + Định hướng cho sinh viên tham gia phát biểu ý kiến, những nội dung trọng tâm, trọng điểm. 3- Kỹ năng ra câu hỏi cho sinh viên. Đây là kỹ năng quan trọng và khó khăn nhất trong điều khiển xêmina. Ra câu hỏi phù hợp với trình độ khả năng, có tính kích thích tư duy, mới làm phát sinh mâu thuẫn trong nhận thức của sinh viên. Hay nói cách khác ra câu hỏi phải có tác dụng làm cho tất cả sinh viên trong lớp đều làm việc một cách tích cực, say sưa, có nhu cầu nói lên quan điểm của mình. 4- Tạo ra tình huống có vấn đề trong quá trình dạy học. Kỹ năng này bao gồm: + Kỹ năng đối chiếu các câu hỏi với đặc điểm và trình độ khác nhau của sinh viên. + Kỹ năng diễn đạt câu hỏi bằng lời. + Kỹ năng khích lệ người học suy nghĩ để trả lời. 5- Kỹ năng xử lý tình huống sư phạm. Kỹ năng này bao gồm các nội dung sau: + Kỹ năng biết lắng nghe, chia sẻ, đồng cảm với ý phát biểu của người học + Kỹ năng đánh giá và thu nhận thông tin phản hồi của sinh viên. + Kỹ năng xác định phương hướng cần giả quyết và lựa chọn phương án tối ưu. + Kỹ năng điều chỉnh sinh viên. + Kỹ năng khuyến khích sinh viên. 6- Kỹ năng kết luận buổi xêmina. Giúp cho giảng viên vừa tổng kết các ý kiến một cách nhanh chóng, vừa đánh giá một cách đầy đủ, chính xác, ngắn gọn kết quả buổi xêmina về mặt nội dung, phương pháp, thái độ của sinh viên, đồng thời vạch ra phương hướng cho sinh viên tiếp tục nghiên cứu. Kỹ năng này bao gồm: * Đối với sinh viên. Thực chất hình thức tổ chức xêmina là sự tranh luận, thảo luận các vấn đề học tập của sinh viên, người giảng viên trong hình thức này chỉ đóng vai trò cố vấn, trọng tài. Do đó chất lượng buổi xêmina phần lớn phụ thuộc vào kết quả các hoạt động của sinh viên trong giờ học. Nhóm kỹ năng tiến hành xêmina của sinh viên bao gồm 6 kỹ năng cụ thể sau: - Kỹ năng trình bày báo cáo. - Kỹ năng chú ý lắng nghe. - Kỹ năng tranh luận. - Kỹ năng ghi chép chính xác các ý kiến. - Kỹ năng phân tích, tổng hợp các ý kiến. - Kỹ năng tự kiểm tra, đánh giá. Ba là, tiến hành bồi dưỡng, rèn luyện các kỹ năng.cho giảng viên và sinh viên Đây là biện pháp mang tính quyết định trong việc nâng cao hiệu quả buổi xêmina. Vì vậy, để có được hệ thống các kỹ năng trên, đòi hỏi giảng viên và sinh viên phải được bồi dưỡng, rèn luyện. Việc bồi dưỡng, rèn luyện của giảng viên và sinh viên cần phải diễn ra theo đúng các bước của quy trình rèn luyện theo các cấp độ sau: - Nắm vững hệ thống kỹ năng chuẩn bị và tiến hành xêmina. - Quan sát các hành động mẫu thông qua việc tổ chức những buổi Xêmina mẫu do giảng viên có trình độ, có kinh nghiệm tiến hành cho giảng viên và sinh viên tham quan, học tập. - Xây dựng kế hoạch thực hiện theo mẫu. - Thực hành theo mẫu. - Luyện tập trong các tình huống khác nhau theo mức độ tăng dần. - Tự kiểm tra, đánh giá, điều chỉnh. Trên đây là các yêu cầu cơ bản nhằm rèn luyện cho GV và HV hệ thống kỹ năng chuẩn bị và tiến hành xêmina. Các giải pháp trên trên có mối quan hệ gắn bó chặt chẽ với nhau trong một chỉnh thể thống nhất, làm cơ sở khoa học để hình thành kỹ năng cho GV và HV, quá trình rèn luyện, không được coi thường xem nhẹ bất kỳ kỹ năng nào. Chỉ có như vậy chúng ta mới hình thành và phát triển được ở giảng viên và sinh viên những kỹ năng cần thiết để nâng cao chất lượng hình thức tổ chức xêmina trong dạy học đại học hiện nay. Tài liệu tham khảo 1. Đỗ Thị Công (2003). Nâng cao tính tự giác, tích cực trong hoạt động học tập của sinh viên, Tạp chí Tâm lý học, số 3, 2003, tr.60-63. 2. Đặng Vũ Hoạt (chủ biên), (2013), Lý luận dạy học Đại học, in lần thứ 6, Nxb. ĐHSP, Hà Nội. 3. Nguyễn Kỳ (chủ biên) (1995), Phương pháp giáo dục tích cực lấy người học làm trung tâm, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội. 4. Hà Thế Ngữ (2001), Giáo dục học một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb. ĐHQG, Hà Nội. 5. Tổng cục chính trị (2011), Lý luận dạy học đại học quân sự, Nxb. QĐND. Hà Nội.