Đánh giá ảnh hưởng của ngập úng do triều cường đến đời sống các hộ nghèo và cận nghèo tại Quận 8, thành phố Hồ Chí Minh

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 25 - Thaùng 12/2014 106 ĐÁNH GIÁ ẢNH HƯỞNG CỦA NGẬP ÚNG DO TRIỀU CƯỜNG ĐẾN ĐỜI SỐNG CÁC HỘ NGHÈO VÀ CẬN NGHÈO TẠI QUẬN 8, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ THU HẰNG(*) TÓM TẮT Quận 8 là một trong những quận bị ngập nặng nhất trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh. Tình trạng ngập úng đã làm ảnh hưởng không nhỏ đến kinh tế, đời sống và sức khỏe của người dân địa phương. Trong đó, đối tượng chịu ảnh hưởng nhiều nhất là các hộ dân sống ven các hệ thống kênh rạch và chủ yếu là các hộ nghèo và cận nghèo, kém phát triển, có đời sống khó khăn sẽ dễ chịu tác động của ngập úng và phải gánh chịu nhiều hậu quả nặng nề nhất. Nghiên cứu tiến hành khảo sát diễn biến triều cường trong những năm gần đây tại khu vực nghiên cứu, đồng thời điều tra, lấy ý kiến của người dân đang sinh sống tại đó, chủ yếu là các hộ nghèo và cận nghèo, về tình hình ngập úng hiện nay và những ảnh hưởng của ngập úng đến đời sống của các hộ dân nghèo tại địa phương. Qua đó, đề xuất một số giải pháp phù hợp cho chính quyền và người dân nhằm thích ứng, ngăn ngừa và giảm thiểu tác động do ngập úng đến đời sống của dân nghèo tại khu vực nghiên cứu. Từ khóa: ngập úng, triều cường, ảnh hưởng của ngập úng ABSTRACT District 8 is one of the most flooded districts in Ho Chi Minh city. Inundation brought about bad effects on the economy, life and health of the citizens. In particular, the object will be had the most influence, is the households living along the canal systems and mainly the poor and near-poor households, undeveloped, have the difficult life, would have many effects of flooding. The study surveyed the changes of tidal surge in recent years at the study area, investigated and collected the opinions of the people who living in there, mainly the poor and near-poor households, to learn about the flooded situation and the effects of flooding on the lives of the poor households in the locality. Since then, suggestion some suitable solutions for government and citizen to adapting, preventing and minimizing the impacts of flooding to the life at the study area. Keywords: inundation, tidal surge, the effects of flooding 1. MỞ ĐẦU(*) Thiệt hại do ngập lụt gây ra cho Tp.HCM ước tính khoảng 8 tỷ đồng mỗi năm. Nguyên nhân là do hệ thống cống thoát nước trong thành phố được xây 50 năm đã xuống cấp và ý thức người dân chưa cao trong công tác bảo vệ môi trường (*)ThS, Trường Đại học Sài Gòn hiện nay, thêm vào đó việc xây dựng các khu công nghiệp và đô thị ở khu vực phía Nam - khu vực thoát nước của thành phố nay đã làm cho tình hình ngập càng nghiêm trọng hơn. Ngoài ra, những năm gần đây khu vực Tp.HCM có những sự thay đổi về điều kiện thời tiết: triều cường tại nhiều điểm trong thành phố liên tục lập 107 đỉnh mới, mùa mưa kéo dài và diễn biến bất thường hơncàng làm gia tăng áp lực đối với hệ thống thoát nước cũ kỹ của thành phố và diện tích ngập úng ngày càng mở rộng ở nhiều quận nội thành. Thêm vào đó thiệt hại do ngập trong đô thị gây ra ngày càng nhiều và để lại hậu quả nặng nề, ảnh hưởng đến kinh tế, cuộc sống cũng như sức khỏe của người dân và làm gia tăng ô nhiễm môi trường. Chính vì vậy, nghiên cứu "Đánh giá ảnh hưởng của ngập úng do triều cường đến hộ dân nghèo tại Quận 8, Thành phố Hồ Chí Minh" được tiến hành nghiên cứu nhằm làm rõ các tác động, ảnh hưởng của ngập úng đến đời sống của các hộ dân nghèo và cận nghèo tại khu vực Quận 8. Qua đó, góp phần tác động, nâng cao nhận thức của người dân trong việc giảm thiểu ô nhiễm, đặc biệt là môi trường nước, chung tay bảo vệ chất lượng môi trường sống hiện nay. 2. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN 2.1. Hiện trạng ngập do triều tại quận 8 Quận 8 là một điển hình ngập do triều và ngập nặng hơn khi triều cường kết hợp với mưa. Đặc điểm của khu vực là địa hình trũng thấp, cao độ trung bình từ 0,9m – 1,3m, tình trạng ngập nước chịu ảnh hưởng trực tiếp của thủy triều. Khi triều lên, nước tràn vào khu vực bằng nhiều ngã kể cả theo các tuyến cống dân lập gây nên tình trạng ngập cho tất cả những vùng có cao độ thấp hơn mực nước triều trong khu vực. Từ năm 2009, trên địa bàn quận chỉ có 2 tuyến thường xuyên ngập do triều cường là Phong Phú (từ đường Tùng Thiện Vương đến bến Nguyễn Duy) và Tuy Lý Vương (từ Nguyễn Chế Nghĩa đến Nguyễn Văn Của) với tần suất khá nhiều (18 – 22 lần trong năm) và độ sâu ngập trung bình từ 0.12 – 0.15m. Đến năm 2010, bên cạnh 2 tuyến ngập cũ có giảm về số lần ngập, lại có 2 tuyến ngập do triều mới là suốt tuyến Mễ Cốc và tuyến Lưu Hữu Phước (từ SN319 đến SN 341). Ngoài ra còn thêm nhiều điểm ngập nằm ngoài danh sách như tuyến Mai Hắc Đế, Phạm Thế Hiển, Lê Thành Phương, Lương Văn Can, Nguyễn Sỹ Cố với độ sâu ngập trung bình là 0.19m và mức ngập tối đa là 0.25m. Năm 2011, chỉ có một khu vực ngập do triều tại quận 8 là tuyến An Dương Vương đoạn từ cầu Mỹ Thuận đến hẻm 210, với 13 lần ngập, độ sâu ngập trung bình là 0.18m. Năm 2012, xuất hiện thêm nhiều tuyến ngập mới như Phạm Thế Hiển, Bến Phú Định, Bến Bình Đông, đặc biệt ở tuyến Bến Phú Định có nhiều điểm ngập khác nhau và số lần ngập cũng rất nhiều, có nơi lên tới 58 lần ngập trong năm (từ đường số 41 đến cầu Rạch Cát), độ sâu ngập tối đa cao hơn các năm trước rất nhiều lên đến 0.35m. Năm 2013, tuyến ngập Phạm Thế Hiển đã được khắc phục, còn Bến Phú Định vẫn là tuyến ngập nhiều và thường xuyên thay đổi vị trí ngập, tại tuyến An Dương Vương có gia tăng số điểm và số lần ngập (diễn ra liên tục vào từ ngày 05/10 đến 08/10 và ngày 05/11, 07/11). Tại điểm ngập đường số 41 (từ SN 124 đến góc đường An Dương Vương), số lần ngập đã giảm hoàn toàn, chỉ có 1 lần duy nhất (vào ngày 07/11) nhưng lại có độ sâu ngập cao nhất từ trước đến nay là 0.4m. Ngoài ra, trong năm trên địa bàn quận còn tái ngập lại một vài tuyến như Mễ Cốc, Lưu Hữu Phước, Bến Bình Đông và mức ngập trung bình cũng cao hơn các năm trước (0.21m). 108 ` Biểu đồ 1: Diễn biến độ sâu ngập do triều từ năm 2009 - 2013 Độ sâu ngập trung bình do triều cường tại quận 8 qua các năm dao động không nhiều, trong khoảng từ 0.14 – 0.21m. Tuy nhiên, độ sâu ngập tối đa gia tăng dần theo thời gian, năm 2009 mức ngập cao nhất chỉ có 0.15m nhưng đến 2013 mức ngập đã đến 0.4m, gia tăng hơn 2,6 lần. Mức ngập ngày càng gia tăng gây ảnh hưởng nhiều đến cuộc sống của người dân trong khu vực cũng như công tác giảm thiểu và chống ngập tại địa phương. 2.2. Kết quả điều tra, khảo sát ảnh hưởng của ngập úng đến đời sống các hộ nghèo tại Quận 8 Quận 8 đứng thứ 4 trong số những quận nghèo nhất của Tp.HCM. Năm 2013, quận 8 có 1.586 hộ nghèo (chiếm tỉ lệ 1,62%) và 3.448 hộ cận nghèo (tỉ lệ 3,53%), trong đó phường 14 là phường có tỉ lệ hộ nghèo cao nhất (6,41%) so với tổng số hộ dân của phường. Kết quả khảo sát cho thấy, trong số 100 hộ dân nghèo và cận nghèo được phỏng vấn về các ảnh hưởng của ngập úng, có 84% ý kiến cho rằng ngập đã gây ảnh hưởng đến việc đi lại, sinh hoạt thường ngày của họ, ảnh hưởng đến sức khỏe là 52% và 29% đánh giá là ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh. Bên cạnh đó, ngập còn gây hư hỏng tài sản và ảnh hưởng đến cả việc học hành của trẻ nhỏ. Bảng 1: Tổng hợp những thiệt hại và khó khăn khi ngập lụt Các ảnh hưởng Tỷ lệ Đi lại, sinh hoạt khó khăn 84% Ngập gây hư hỏng tài sản 49% Ảnh hưởng đến sức khỏe 52% Nước ô nhiễm tràn vào nhà 67% Ảnh hưởng đến việc học tập của con 44% Ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh 29% 109 Trong số các ảnh hưởng cụ thể đến việc sinh hoạt, đi lại thì chính yếu nhất vẫn là vấn đề gây hư hỏng xe cộ (81.8%), làm trì trệ, mất thời gian, ảnh hưởng đến công việc mưu sinh thường ngày và có khả năng gặp tai nạn do đi lại khó khăn và khó quan sát chướng ngại vật trên đường ngập nước. Biểu đồ 2: Các ảnh hưởng về việc đi lại, sinh hoạt khi bị ngập Bên cạnh đó, ngập trong thời gian dài còn gây ảnh hưởng đến sức khỏe, gây ra các bệnh về đường tiêu hóa, bệnh ngoài da, sốt xuất huyết,... Theo khảo sát ý kiến người dân đang sinh sống trong các khu vực thường xuyên bị ngập, trong số các bệnh kể trên, người dân thường bị mắc nhiều nhất là các bệnh về đường tiêu hóa (90.9%) do chủ yếu là các hộ nghèo, họ thường sử dụng nước hứng từ nước mưa hay lấy từ các giếng khoan để dùng trong sinh hoạt và nấu nướng nên rất dễ bị nhiễm bẩn khi bị ngập, điều kiện an toàn vệ sinh kém; kế đến là các bệnh ngoài da (54.5%) như nước ăn chân, ghẻ lở, thấp khớp,... cũng có nhiều người mắc phải do thường xuyên tiếp xúc nhiều với môi trường ẩm ướt, nước bẩn và trong thời gian ngập kéo dài thường lại là môi trường thuận lợi cho muỗi sinh sôi nảy nở và trở thành dịch sốt xuất huyết trên địa bàn khu vực. Biểu đồ 3: Các ảnh hưởng về sức khỏe khi bị ngập 110 Về nguyên nhân ngập tại khu vực nghiên cứu, theo khảo sát chủ yếu là do ý thức người dân chưa cao (77%) cũng như do chưa có sự phối hợp giữa chính quyền và địa phương trong công tác xóa giảm ngập. Cũng có 62% ý kiến cho biết khu vực nghiên cứu thường xuyên bị ngập lụt, trong đó nguyên nhân chủ yếu là do triều cường (81%), mưa (43%), thêm vào đó là do hệ thống thoát nước trong khu vực đã cũ kỹ, quá tải, có các công trình đang thi công hay do tổ hợp các nguyên nhân trên. 0% 20% 40% 60% 80% 100% Triều cường Mưa Hệ thống thoát nước quá tải, kém Do thi công công trình Nguyên nhân khác 81% 43% 36% 5% 1% Biểu đồ 4: Các nguyên nhân gây ngập Để giải quyết vấn đề ngập và giảm thiệt hại do ngập lụt thì chính quyền địa phương cũng đã có những biện pháp để giảm thiểu mức ngập lụt, nhưng các biện pháp ở đây chủ yếu là nâng đường và cải tạo hệ thống cống, sông, rạch, một số nơi chưa thực hiện bất kỳ một giải pháp nào để chống và giảm ngập úng. 35% 43% 37% 3% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Chưa có Nâng đường Cải tạo hệ thống sông Biện pháp khác Biểu đồ 5: Thể hiện sự hỗ trợ của chính quyền 111 Và cũng chỉ có 49% ý kiến cho rằng có nhận được sự giúp đỡ từ các đoàn thể như: Hội phụ nữ, mặt trận tổ quốc, Đoàn thanh niên... và chủ yếu vẫn là từ hoạt động chiến dịch Mùa hè xanh của đoàn thanh niên, các thanh niên tình nguyện nạo vét kênh rạch, giúp các hộ nghèo và cận nghèo nâng cấp nhà ở, cải thiện cuộc sống. Nghiên cứu cũng khảo sát thêm về công tác phòng tránh thiệt hại khi bị ngập lâu dài, trong đó, 46% hộ dân sẽ tiến hành nâng cấp nhà ở, 15% sẽ đổi chỗ ở mới và có đến 39% số hộ dân chưa biết sẽ phòng tránh như thế nào. 0% 20% 40% 60% Chưa biết Nâng cấp nhà ở Đổi chỗ ở mới Khác 39% 46% 15% 0% Biểu đồ 6: Giải pháp ứng phó khi bị ngập vĩnh viễn Ngập để lại rất nhiều hậu quả nặng nề, gây ùn tắc giao thông trong thời gian dài, thiệt hại về tài sản, ảnh hưởng đến sức khỏe và cả công việc buôn bán của các hộ dân nghèo tại khu vực khảo sát. Ngập không chỉ gây hư hỏng các vật dụng trong nhà mà còn làm hư hỏng cả xe cộ, phương tiện đi lại hằng ngày cũng như kiếm sống của người dân. Bên cạnh đó, ngập còn làm ảnh hưởng đến sức khỏe người dân do điều kiện sinh hoạt kém chất lượng. Ngập đã làm thay đổi cuộc sống của nhiều người, họ đã phải thay đổi giờ giấc sinh hoạt thông thường để tránh ngập, nhiều hộ còn thay đổi cả việc kinh doanh buôn bán cũng chỉ vì tình trạng ngập. Tình hình ngập úng diễn ra tại Quận 8 ngày càng thường xuyên hơn mà chủ yếu là ngập do triều. Chính quyền địa phương cần phải quan tâm hơn nữa đến cuộc sống của người dân khi tình trạng ngập úng ngày càng gia tăng. Theo khảo sát, đa số bản thân các hộ dân nơi đây cũng đã có sự chuẩn bị cho việc bị ngập lụt nhưng chỉ với hình thức sửa san, nâng cấp nhà ở và nếu cần thiết họ chấp nhận chuyển đến chỗ ở mới. Người dân cho rằng việc đưa ra ý kiến cho chính quyền giải quyết là cần thiết, họ cũng từng đưa ra nhiều ý kiến nhưng chính quyền chỉ giải quyết ở mức độ nào đó chứ chưa đồng bộ và triệt để. Chính vì vậy, việc giải quyết các vấn đề về ngập lụt là cần thiết và cấp bách, cần có những giải pháp cụ thể và đồng bộ để giảm thiểu thiệt hại, giúp cuộc sống người dân ngày càng ổn định và hy vọng trong tương lai sẽ xóa bỏ được tình trạng ngập úng thường xuyên. 112 2.3. Đề xuất một số giải pháp nhằm ngăn ngừa và giảm thiểu ngập 2.3.1. Với cơ quan quản lý địa phương Triển khai thực hiện các giải pháp chống ngập cấp bách tập trung thực hiện trong khu vực nội thành. Tăng cường và nâng cao hiệu quả công tác quản lý nhà nước đối với hệ thống hạ tầng thoát nước, xử lý nước thải và quản lý ngập lụt trong đô thị. Nâng cao chất lượng quy hoạch, hiệu quả quản lý quy hoạch, xây dựng. Tiến tới xã hội hóa thoát nước đô thị: Khi người dân và Nhà nước cùng tham gia việc chống ngập bằng giải pháp kinh tế hoặc phi kinh tế, sẽ chủ động góp phần làm giảm tình trạng ngập lụt hiện nay. Thực hiện một số Giải pháp về kỹ thuật – công trình: (1). Xây dựng hệ thống cơ sở thông tin dữ liệu: hệ thống cơ sở dữ liệu này làm nền tảng cho những nghiên cứu khoa học có chất lượng, tạo tiền đề cho công tác quy hoạch, tránh lặp lại các sai lầm trong quá khứ mà công tác quy hoạch đã gặp phải. (2). Xây dựng hệ thống Dự báo ngập nước đô thị: việc xây dựng thông tin dự báo ngập là một giải pháp “mềm” giúp người dân ứng phó với sự thay đổi bất lợi của thời tiết, nhất là tác động xấu của biến đổi khí hậu. (3). Tăng khả năng tiêu thoát nước: Tăng khả năng thẩm thấu tự nhiên của đất, giảm diện tích bề mặt bị bê tông hóa. Nghiêm cấm mọi hình thức san lấp, lấn chiếm mặt bằng kênh rạch. Tiến hành giải tỏa nhà lấn chiếm trên 2 bờ kênh, sông Khơi thông lại dòng chảy tự nhiên của các hệ thống kênh rạch tiêu thoát nước trên địa bàn quận. Mở rộng hệ thống cống thoát nước: Tùy theo điều kiện địa hình mà có các kế hoạch phù hợp. (4). Xây dựng hệ thống hồ điều tiết: là hết sức cần thiết và cũng là biện pháp chống ngập bền vững. Việc tận dụng các hồ điều tiết tự nhiên còn có tác dụng rất lớn khác về mặt kinh tế, đó là có thể tận dụng làm các âu thuyền và tạo cảnh quan sinh thái, phục vụ du lịch. (5). Xây dựng hệ thống đê bao: Để chống ngập ở Quận 8 hiện nay, điều cần thiết là phải tiếp tục xây dựng hệ thống đê bao cùng các hồ chứa nước. Đê bao là một giải pháp cứng, là một điều kiện cần đối với vấn đề ngăn triều chống ngập. Tuy nhiên để giải pháp này đạt hiệu quả nhất cần phải kết hợp với xây các hồ chứa và hệ thống đê bao luôn phải gắn liền với hệ thống cống ở các cửa sông hoặc cửa kênh rạch nơi tuyến đê bao đi qua. (6). Cải tạo, làm sạch hệ thống kênh, rạch: quận 8 cần kiên quyết giải tỏa các hộ dân sống hai bờ kênh, kiểm soát chặt đầu ra của các loại nước thải. Đồng thời rà soát lại các cơ sở sản xuất, kinh doanh dùng nhiều nước, có khả năng gây ô nhiễm cao, buộc các doanh nghiệp xây dựng hệ thống xử lý nước thải, nhất là cụm công nghiệp Bình Đăng, tiến hành các biện pháp chế tài. Định kỳ duy tu, nạo vét các hệ thống ống cống, vớt rác trên các tuyến kênh, rạch nhằm giảm thiểu tắc nghẽn, khơi thông dòng chảy, hạn chế ngập úng. 2.3.2. Với người dân địa phương Có ý thức trong việc bảo vệ môi trường, không xả rác, đổ trực tiếp nước thải xuống cống, kênh rạch gây tắc nghẽo dòng chảy và ô nhiễm kênh rạch. Không xây dựng các công trình nhà cửa lấn chiếm đường tiêu thoát nước, chủ động thực hiện tháo dỡ các công trình ảnh hưởng đến hệ thống thoát nước. 113 Tham gia chỉnh trang đô thị, nâng cấp hẻm, đường theo phương thức nhà nước và nhân dân cùng làm. Thường xuyên tham gia thực hiện vệ sinh đường phố, khu phố, vớt rác, nạo vét kênh, rạch, khơi thông dòng chảy nhằm bảo vệ môi trường cũng như hệ thống thoát nước của khu dân cư. Khi nhà bị ngập, nên kê cao các đồ dùng trong nhà để tránh thiệt hại và dự trữ nguồn nước sạch để sử dụng. Ngoài ra, một giải pháp tạm thời có thể giúp người dân chấp nhận “sống chung với ngập” đó là tìm hiểu về bơi lội và học bơi để phòng thân. Đặc biệt đối với học sinh, sinh viên và những người thường xuyên sinh sống, đi lại trong khu vực bị ngập nước để có thể tự cứu mình và cứu người khác khi bị nạn. 3. KẾT LUẬN Thiệt hại do ngập trong các đô thị gây ra ngày càng nhiều, ngập gây ảnh hưởng đến cuộc sống, sức khỏe và cả sinh kế của người dân, đặc biệt càng ảnh hưởng nặng nề hơn với các hộ dân nghèo vốn đã có cuộc sống khó khăn và thường chỉ dựa vào các công việc tạm thời hay các hoạt động buôn bán nhỏ lẻ làm kế mưu sinh. Bên cạnh đó, vấn đề ô nhiễm môi trường do ngập úng hiện nay cũng đang ở mức báo động. Để giải quyết vần đề ngập úng trong đô thị đã và đang trở thành bài toán khó không chỉ về mặt kỹ thuật do tính phức tạp của hệ thống liên quan mà cả về quản lý vận hành hệ thống các công trình tiêu thoát nước trong điều kiện hiện nay của địa phương cũng như của thành phố. Ngoài ra, công tác giáo dục, nâng cao ý thức người dân trong việc bảo vệ môi trường một cách hiệu quả đòi hỏi phải có sự đồng lòng và quyết tâm của cả chính quyền và người dân vì chất lượng cuộc sống của chính mình. Các hộ dân khảo sát là nghèo và cận nghèo, cuộc sống vốn khó khăn, cực khổ lại gặp nhiều vấn đề khi ngập lụt, vì vậy việc cùng xây dựng ý thức và chung tay vì đảm bảo cuộc sống, chất lượng môi trường là việc làm hết sức cần thiết. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Báo cáo tổng kết đề tài nghiên cứu Thoát nước các đô thị vùng triều (2010). 2. Hồ Long Phi (2004), Báo cáo công tác khảo sát hệ thống thoát nước và lưu vực cho khu vực phía Bắc TP. HCM (Tân Bình – Gò Vấp – Quận 12). 3. Phòng Tài nguyên và Môi trường Quận 8 (2013), Báo cáo Kinh tế - Xã hội Quận 8. 4. Trung tâm chống ngập nước TP.HCM (2012), Thực trạng và giải pháp chống ngập đô thị ở TP.HCM. 5. Trung tâm chống ngập nước TP.HCM (2013), Danh sách các điểm ngập do triều tại TP.HCM từ 2009 – 2013. 6. UBND Quận 8 (2012), Nghiên cứu nghèo đô thị “Các chính sách công về giảm nghèo từ nghiên cứu trường hợp ở Quận 8 – Tp.HCM”. 114 7. UBND Tp. Hồ Chí Minh (2010), Chương trình giảm ngập nước 2011 – 2015 và định hướng đến năm 2025. 8. Viện Quy hoạch Thủy lợi miền Nam (2013), Báo cáo tổng hợp Quy hoạch thủy lợi chống ngập úng khu vực TP.HCM. *Ngày nhận bài: 29/8/2014. Biên tập xong: 1/12/2014. Duyệt đăng: 6/12/2014