Đạo lý nghề và trào lưu nhà báo salon

Đạo lý nghề và trào lưu nhà báo salon "Khi phần lớn nhà báo vào nghề tay ngang thì đến bao giờ những giá trị đạo đức nghề báo mới thực sự hiện hình thành từng trang báo? Phải chăng chuyên nghiệp hóa chỉ là chuyện lý thuyết? " - ý kiến của tác giả Nguyễn Đức An trong phần cuối cùng của bài viết: "Báo chí VN, đường đến chuyên nghiệp còn xa" Trào lưu nhà báo salon đang phát triển mạnh ở VN (Nguồn: itsvn) “Mờ ảo” đạo lý nghề nghiệp Vì sở hữu một hệ thống kiến thức chuyên dụng, nhà chuyên nghiệp thường được làm việc độc lập và tự do quyết định sản phẩm/dịch vụ mình làm ra. Trong nghề báo, tính tự quyết này không tuyệt đối (như ông bác sĩ xét bệnh) vì sản phẩm cuối cùng là kết quả lao đông tập thể. Nhưng vai trò cá nhân trong từng công đoạn, nhất là trong khai thác dữ kiện và viết, đều tương đối độc lập. Để sự tự quyết này không bị lạm dụng và làm tổn hại lợi ích công chúng, cần một quy chế đạo lý chi phối nó, nhằm giúp nhà chuyên nghiệp luôn ý thức rằng: Quyền lực họ đang có chính là do cộng đồng ban cho để họ hành nghề tốt, chứ không phải để phục vụ cho một cá nhân nào. Quy chế đạo lý là hệ thống lý luận đạo đức để nhà chuyên nghiệp áp dụng trong khi hành nghề (chứ không phải đạo đức thông thường kiểu như hiền lành, thương người). Đạo đức nghề nghiệp lắm khi xung đột với đạo đức thông thường. Chẳng hạn, một công chức nghèo đang cần tiền gấp để lo chuyện học hành cho con phải làm sao khi đứng trước một bì thư “bồi dưỡng” (cho xong việc) từ đối tượng đang có vấn đề? Đây là một lý do để nhà báo chuyên nghiệp thường được trả lương hậu, ít nhất là có thể sống tương đối thoải mái về tài chính. Sự phán xét đạo đức báo chí tùy tình huống và cá nhân nhưng đều dựa trên những nguyên tắc chung với những giá trị như khách quan, trung thực, công bằng, tôn trọng đời tư, tránh xung đột lợi ích Xin nói ngay rằng những giá trị này nghe qua ai cũng biết, kể cả người ngoài nghề báo. Nhưng thực tế không đơn giản vậy. Ngay cả khái niệm “khách quan” tồn tại và đươc nghiên cứu hàng thế kỷ nay nhưng vẫn còn là điểm tranh cãi trong giới báo chí và học thuật quốc tế. Nhưng có những bộ công cụ tư duy hữu hiệu và thực tế để nhà báo áp dụng nguyên tắc đạo đức vào công việc. Đạo lý hiện hữu như những phần không thể tách rời trong kỹ thuật nghiệp vụ. Chẳng hạn, tính công bằng có thể được hiện thực hóa bằng cách cân bằng các quan điểm khác nhau liên quan đến vấn đề trong bản tin hay bài viết. Để có hiệu lực, hệ thống lý luận đạo đức phải nằm ngay trong tiềm thức từng nhà báo, tức thấm nhuần trong từng hành vi tác nghiệp mà người thực hiện có vẻ như không để ý đến. Muốn thế, nhà báo vào nghề phải được trang bị cơ sở lý luận này qua giáo dục và qua việc liên tục được nhắc nhở trong một mội trường làm việc lấy đạo lý làm nền tảng cho thành công. Tôi không có ý nói những chuẩn mực trên không tồn tại ở VN. Nhưng phần lớn nhà báo vào nghề “tay ngang”, các quy trình đào tạo tòa soạn chỉ chú trọng khai thác thì đến bao giờ những giá trị đạo đức nghề nghiệp mới thực sự hiện hình thành từng trang báo? Thế cho nên mới có trào lưu nhà báo salon, chuyên đi cóp báo bạn, thậm chí bịa thêm chi tiết, để làm bài cho mình. Bì thư họp báo đã trở nên như không phải là chuyện lớn; báo chí lẫn lộn với PR; nhà báo móc quảng cáo, viết theo đơn đặt hàng. Trong một nền báo chí chuyên nghiệp, chỉ cần một hai trường hợp như vậy là đủ gây xì căng đan và sốc cho xã hội. Gần đây, xuất hiện một hình thức quảng cáo trá hình dưới dạng tin bài. Đó chỉ là những biểu hiện bề mặt. Còn những hậu quả vô hình nằm trong từng chi tiết, từng câu chữ, từng cách bố cục mỗi bài báo. Giả sử có một nghiên cứu nào đó tổng kết tỉ lệ các bản tin được trình bày với nhiều quan điểm khác nhau, tôi nghĩ kết quả sẽ không vui như ta mong đợi. Ngay cả chuyện các báo liên kết với doanh nghiệp thực hiện các chương trình xã hội, dù là một đặc trưng rất Việt Nam, nhưng đã có cơ sở nào rạch ròi để vượt qua những xung đột lợi ích có thể nảy sinh, chẳng hạn khi doanh nghiệp đối tác “có vấn đề”? Điều đó càng trở nên cấp thiết hơn trong thời đại kỹ thuật số, khi mà kỹ nghệ cho phép tạo ra những sự thật trò đùa như thật, như chuyện anh chàng thường dân Mỹ Nick Berg làm cả thế giới bàng hoàng với một đoạn phim tự tạo qua máy tính cảnh mình bị khủng bố chặt đầu. Với báo chí, nếu không dựa trên đạo lý nghề vững chắc, sự cám dỗ từ những công nghệ này không phải là không đáng lưu tâm. Chuyên nghiệp hóa như trụ cột phát triển cho báo chí Chuyên nghiệp hóa không chỉ là vấn đề nguyên tắc hay lý tưởng mà rất thực tế, bởi đó là nền tảng cho báo chí phát triển và phát triển bền vững. Chẳng hạn, hiểu công chúng không chỉ giúp xây dựng chiến lược phát triển số người nghe/xem mà còn để biết ai đang xem, nghe, đọc gì và “bán” những sự chú ý này cho các nhà quảng cáo. Xử lý thông tin ngay tại nơi diễn ra sự việc (Nguồn: vnu.edu) Nhưng cũng xin nói ngay là khái niệm vì công chúng không đồng nghĩa với thị trường, sát cánh cùng ước muốn của bạn đọc không đồng nghĩa với chạy theo thị hiếu bằng những tin giật gân, câu khách. Cũng vậy, một bản tin trình bày nhiều quan điểm khác nhau chắc chắn sẽ sinh động, đáng tin và vì thế “bán chạy” hơn một tin tóm lược vài ba ý từ một phía nào đó. Áp dụng triệt để giá trị nghề nghiệp, suy cho cùng, là một trụ cột cho sự tồn vong và phát triển. Những tờ báo lớn và uy tín nhất VN hiện nay nằm ở chữ tín trong lòng bạn đọc, ở sự mạnh bạo chuyên nghiệp hóa dần để xả thân thực hiện trách nhiệm trong việc thông tin và làm diễn đàn cho công chúng cũng như trong cuộc chiến chống tham nhũng và tiêu cực Dĩ nhiên, chuyên nghiệp hóa không phải là chuyên ngày một ngày hai mà kéo dài hàng thập kỷ, đòi hỏi những nỗ lực đồng loạt và sự đồng thuận trong một nghị trình cấp quốc gia giữa giới quản lý, giới trong nghề và giới giáo dục báo chí. Nhưng vấn đề cần được quan tâm gấp trước khi quá muộn. Công nghệ thông tin hiện đại đang tạo ra một trào lưu nhà báo công dân đang lan rộng khắp thế giới. Điển hình là vụ giới blogger Mỹ phát hiện nhà báo kỳ cựu Dan Rather sử dụng một tài liệu giả mạo mà không kiểm tra trong một phim tài liệu về TT Bush trên đài CBS (buộc ông này phải từ chức và nghỉ hưu trong cay đắng), hay vụ một fan âm nhạc Việt lên mạng điều tra ra Bảo Chấn copy nhạc Nhật. Khi những người dân bình thường xưa nay chỉ biết nhận tin, nay được trang bị đầy đủ những phương tiện sản xuất, trở thành một nguồn thông tin khổng lồ mới thì báo chí chính thống lại càng phải tự nổi bật lên bằng những giá trị chuyên nghiệp ít thấy trong báo chí công dân. Đó là ở năng lực vượt trội trong việc khai thác, điều tra và thể hiện thông tin chính xác và kịp thời với hiệu quả truyền thông tối ưu, ở sự công mình, vô tư, trung thực, khách quan trong từng dòng tin bài. Chuyên nghiệp hóa cũng đang trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết bởi trong cuộc chơi toàn cầu mà thông tin là sự sống còn, dân ta cần thông tin chuyên nghiệp để ra quyết định. Cũng đã đến lúc báo chí ta sẽ “mang tin đi rắc xứ người”. Và để những thông điệp VN đó hiệu quả, điều đầu tiên là chấp nhận những chuẩn mực quốc tế. Nhìn sang Singapore và sự chuyển mình gần đây trong nền báo chí Trung Quốc, chúng ta sẽ học được nhiều trong vấn đề này. Cho nên, vì cái nghề mình đang hết lòng và tự hào phụng sự, tôi phải viết bài này, dù biết mình rất có khả năng phải “chịu trận”.