“Di sản Sài Gòn” (Saigon Heritage) - Sự khơi nguồn cho chiến lược giáo dục di sản trong trường đại học

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 24 - Thaùng 11/2014 44 “DI SẢN SÀI GÒN” (SAIGON HERITAGE) - SỰ KHƠI NGUỒN CHO CHIẾN LƯỢC GIÁO DỤC DI SẢN TRONG TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGUYỄN ĐĂNG KHÁNH(*) TÓM TẮT Di sản văn hóa nói chung và di sản Sài Gòn nói riêng là thành quả sáng tạo của nhân dân trong lịch sử đã trở thành tài sản vô giá của cộng đồng địa phương, quốc gia hay dân tộc và cả nhân loại. Đến với “Di sản Sài Gòn” là đến với thế giới của kí ức thành phố hơn 300 năm tuổi, đến với các giá trị bản sắc, đến với cội nguồn các lõi giá trị nhân văn sâu sắc và cơ bản của cuộc sống. Đó là nguồn lực to lớn đóng góp chung vào sự phát triển kinh tế xã hội của đất nước, của thành phố, là tài sản vô giá trong giáo dục truyền thống, giáo dục nhân cách cho thế hệ trẻ Thành phố Hồ Chí Minh và các trường đại học, trong đó có Trường Đại học Sài Gòn. Vì thế, “Di sản Sài Gòn” chính là sự khơi nguồn cho chiến lược giáo dục di sản trong trường đại học, trở thành nhu cầu, động lực đối với nhà trường, góp phần quan trọng vào việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh, sinh viên, đồng thời nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện trong sự nghiệp giáo dục, đào tạo. Từ khóa: di sản, kí ức, ấn tượng, bản sắc, truyền thống, giáo dục. ABSTRACT Cultural heritage in general and Saigon heritage in particular is the outcomes created by the people in the course of history, that has become the invaluable property of a local community and a nation, a state and the world over. Accessing “Saigon Heritage” we contact with the world of the memory of a city 300 years old, with valuable identity, with the beginning of cultural core values, profound and fundamental. That is the great resource contributing to the social and economic development of the country, to the growth of the city. That is an invaluable asset for tradition and personality education to the young generation in Ho Chi Minh city, as well in the higher schools, Sai Gon University included. Therefore, SaiGon Heritage is a good beginning for the strategy of heritage education in the higher schools, and becomes a need and a motive for Saigon university. Thus, Saigon Heritage makes a big contribution to training students’ softskills, at the same time, enhances the quality of all-sided education. Keywords: heritage, impression, identity, tradition, education (*)Nói đến di sản văn hóa là nói đến thành quả sáng tạo của nhân dân trong lịch sử đã trở thành tài sản vô giá không chỉ của mỗi cộng đồng địa phương, quốc gia hay dân tộc mà còn là tài sản chung của nhân loại. (*)TS, Trường Đại học Sài Gòn Sự kiêu hãnh và niềm tự hào của mỗi dân tộc, trước hết là sự đóng góp các giá trị di sản trong dòng chảy của văn hóa và minh nhân loại. Đến với di sản là đến với thế giới của kí ức dân tộc, đến với các giá trị bản sắc, đến với cội nguồn các lõi giá trị nhân văn sâu sắc và cơ bản của cuộc sống. 45 Di sản văn hóa không chỉ được coi là nguồn lực to lớn đóng góp chung vào sự phát triển kinh tế xã hội của đất nước mà còn là tài sản vô giá trong giáo dục truyền thống, giáo dục nhân cách cho thế hệ trẻ. Chính vì vậy, trong những năm vừa qua, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã có những chủ trương về giáo dục di sản trong nhà trường tại Việt Nam và đã nhận được sự hưởng ứng khá sâu rộng từ nhiều ngành, nhiều trường phổ thông và đại học, nhiều tổ chức xã hội trong nước và quốc tế. Cho đến nay, giáo dục di sản từng bước đã và đang trở thành nhu cầu, động lực đối với nhà trường, góp phần quan trọng vào việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh, sinh viên, đồng thời nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện ở Việt Nam. Hòa chung vào nhịp đập di sản đó, vừa qua, năm 2014, Trường Đại học Sài Gòn phối hợp với Tạp chí Xưa & Nay đã cho xuất bản cuốn “Di sản Sài Gòn” (Sài Gòn Heritage) do PGS.TS. Nguyễn Viết Ngoạn (chủ biên). Đây là công trình vừa mang ý nghĩa đón chào kỉ niệm 40 năm ngày thống nhất đất nước, vừa mang ý nghĩa giới thiệu, quảng bá di sản văn hóa Sài Gòn đến với công chúng không chỉ ở khu vực Sài Gòn mà còn với du khách và bạn bè quốc tế. Và quả thực, nếu đứng ở phương diện đáp ứng giáo dục di sản, công trình “Di sản Sài Gòn” thực sự hết sức có ý nghĩa như là sự khởi nguồn cho chiến lược giáo dục di sản trong nhà trường đại học, trong đó có Trường Đại học Sài Gòn. Như “Lời ngỏ” đầu sách, cuốn sách là “tập hợp của hơn 300 bức ảnh về Sài Gòn từ cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, tập trung trên các chủ đề: thiên nhiên, con người, kiến trúc, đời sống, kinh tế, văn hóa, xã hội...”. Với hơn 300 năm lịch sử hình thành và phát triển, tuy không có được dáng vẻ oai hùng, rực rỡ như một kinh đô Thăng Long- Hà Nội hay vẻ trầm mặc, uy linh của vùng đất cố đô như Huế nhưng Sài Gòn –thành phố Hồ Chí Minh lại có được diện mạo hào hoa của một đô thị từng được mệnh danh là “hòn ngọc Viễn Đông” và là trung tâm của vùng đất phương Nam hào phóng. Và trong diễn trình lịch sử hàng trăm năm ấy, qua nhiều biến cố chuyển giao lớn trong quá khứ, Sài Gòn- thành phố Hồ Chí Minh đã kịp tạo dựng cho mình những đặc điểm văn hóa đô thị đặc sắc, khó hòa lẫn với bất cứ đô thị nào trong cả nước. Đó là những đặc điểm mà người ta thường nhắc tới như tính tiên phong, tính mở, thoáng, bao dung, tính tri thức, tính công nghiệp - hiện đại, tính đa dạng của nhiều luồng dân cư và nhiều luồng văn hóa hội tụ, với sự pha trộn và giao thoa của nhiều nền văn hóa không chỉ của các dân tộc anh em cùng chung sống mà còn nhiều quốc gia khác trong khu vực và trên thế giới. Tất cả những đặc điểm ấy đã trở thành hệ giá trị của văn hóa đô thị Sài Gòn và được lắng tụ trong rất nhiếu công trình đã trở thành di sản vật thể và phi vật thể quí báu không chỉ của riêng thành phố này mà còn là của cả nước. Điều đặc biệt là, phần lớn những di sản quí báu ấy của văn hóa đô thị Sài Gòn lại cùng dịp tỏa sáng, sinh động và sắc nét kì lạ bởi sự ánh xạ của hơn 300 bức ảnh từ công trình sách: “Di sản Sài Gòn” của PGS.TS. Nguyễn Viết Ngoạn (chủ biên), gây nhiều ấn tượng đẹp đối với người đọc. Ấn tượng đẹp đầu tiên, đó chính là tính thông tin tư liệu. Hơn 300 bức ảnh đánh thức kí ức cả một Sài Gòn với quá khứ hàng trăm năm tuổi, một Sài Gòn với tiếng vọng trầm hùng trong lịch sử, một Sài Gòn đa diện, đa dạng, đa tầng, đa lớp văn hóa (lớp văn hóa bản địa của những lưu dân 46 thời khẩn hoang, lớp văn hóa tiếp xúc và giao lưu với Trung Hoa và khu vực, lớp văn hóa giao lưu và tiếp biến với phương Tây) trầm tích trong hào quang của quá vãng, một Sài Gòn phát lộ nét đẹp của những khoảnh khắc di sản, một Sài Gòn lan tỏa bằng sức rung động của trái tim bao lớp ngưới và bao thế hệ... Từ đây, “Di sản Sài Gòn” bỗng trở thành những điểm kết nối của thời gian, không gian và chủ thể: Ai thả hồn với thiên nhiên thì có thể tìm và cảm nhận được hương sắc và khí trời của Sài Gòn một thời hoa lệ, ai trải lòng rung động với những nhịp đập con tim người Sài Gòn thì có thể nhìn thấy những con người hào sảng của một thời mở đất, ai đắm say không gian kiến trúc thì có thể hòa điệu với sự mênh mang của một phương Tây lãng mạn lồng kết trong những đường nét phương Đông huyền bí, ai chuộng phong cách hào hoa thì ở đấy có một Sài Gòn hào hoa, ai ưa ngẫm nghĩ sự đời thì ở đấy có một Sài Gòn lắng sâu, trầm tĩnh, ai thích sự bung mở thì ở đấy có một Sài Gòn năng động, hào phóng... Ấn tượng đẹp thứ hai, cũng là cái độc đáo trong cấu trúc của cuốn sách. Tất cả hơn 300 bức ảnh thể hiện cho hơn 100 di sản được tập hợp và sắp xếp không theo trật tự thường qui, nghĩa là không theo trật tự tuyến tính của từng chủ đề xét theo nội dung bức ảnh, mà lại được trình bày theo kiểu nghệ thuật sắp đặt nhằm làm bật lên sự đa dạng, đa diện, đa lớp và đa góc độ như vốn có của văn hóa Sài Gòn, đúng như ý tưởng của người làm sách. Con số hơn 300 bức ảnh phải chăng là một sự ẩn dụ cho hào quang hơn 300 năm tuổi ấy của sài Gòn và hơn 100 di sản cũng là sự ẩn dụ cho hơn 100 năm tuổi của Đại học Sài Gòn? Chắc chắn rằng, những con số ấy là những con số có ý nghĩa hay những mối liên hệ đặc biệt. Và quả thật, hơn 300 bức ảnh về các di sản, nếu tách riêng thì chỉ là mảnh ghép, nhưng nếu tập hợp lại, chúng lại có sức lan tỏa, trở thành một bức tranh khá đầy đủ mảng màu về Sài Gòn hoa lệ. Mỗi bức ảnh ở các góc máy khác nhau thể hiện những khoảnh khắc khác nhau về từng di sản nên tự thân vừa mang hình khối riêng vừa mang đường nét của một kết cấu tổng thể khiến nó có giá trị của một mảng, một miếng ghép của một bức họa đa màu sắc nhằm thể hiện một Sài Gòn mang đầy đủ tầm vóc của một trung tâm kinh tế - văn hóa- chính trị, nơi hội tụ các tinh hoa, năng động và sôi nổi của hàng thế kỉ qua. Ấn tượng đẹp thứ ba, mỗi di sản là sự phối thể giữa kênh hình và kênh chữ: Tên gọi di sản – Hình ảnh di sản – Thông tin thuyết minh di sản. Vì vậy, mỗi di sản được người đọc tri nhận bằng kiểu đồng hiện: Tên gọi chạm miền trí nhớ, hình ảnh gợi niềm cảm xúc, thông tin kích hoạt nghiệm suy. Bởi thế, những bức ảnh đặt bên cạnh nhau như “những thước phim quay chậm” (“Lời ngỏ” đầu sách) làm thức dậy miền kí ức của mỗi người để ai cũng có thể cảm nhận như chính mình đang được bước vào, chạm vào, được chứng kiến về “số phận” và nắm được lai lịch và từ đó sống với nhịp đập của mỗi di sản. Nhờ đó, tác giả sách không cần giới thuyết hay luận lí mà vẫn đạt được hiệu quả tác động về nhận thức lẫn tình cảm. Xin hãy bắt đầu từ chỗ giới thiệu di sản đầu tiên để thấy được cái chủ ý trong cách sắp đặt của tác giả cuốn sách. Đó là những hình ảnh về di sản rất đỗi thiêng liêng đối với mỗi người dân Sài Gòn nói riêng và đồng bào cả nước nói chung: một Bến Nhà Rồng còn phảng phất bóng dáng của một thương cảng sầm uất, có vị thế của một trung tâm 47 kinh tế–văn hóa và là nơi in dấu chân Bác Hồ ra đi tìm đường cứu nước, một Dinh Toàn quyền nay là Dinh Thống Nhất lặng lẽ, quyền uy, nơi chứng kiến những biến cố thăng trầm và những cuộc chuyển giao lịch sử mà ngay bản thân tên gọi cũng đã là sự thể hiện ý chí và khát vọng thống nhất đất nước của dân tộc một Tòa Thị chính nay là Ủy ban Nhân dân Thành phố hoành tráng, uy nghi đang vươn vai tỏa rộng một góc trời một Dinh Thống đốc Nam Kì nay là Bảo tàng Thành phố Hồ Chí Minh ngạo nghễ, đang âm thầm đếm những thời khắc lịch sử một Bưu điện Thành phố tráng lệ, một Nhà hát Thành phố trang nhã và lãng mạn bậc nhất một Nhà thờ Đức Bà kiêu hãnh với những kiểu kiến trúc đậm chất nghệ thuật mang đặc điểm giao thoa văn hóa Đông Tây, luôn xứng danh là một trong những biểu tượng của thành phố Sài Gòn từ xưa đến nay một Bác ái Học hiệu nay là Trường Đại học Sài Gòn đan xen kiểu kiến trúc Pháp hào hoa và kiểu kiến trúc Trung Hoa bí ẩn một ngôi chợ Bến Thành không chỉ thuần túy là nơi buôn bán, mà gần một trăm năm qua, đã trở thành một chứng nhân lịch sử, chứng kiến bao đổi thay thăng trầm của thành phố, là bộ mặt kinh tế nói lên sự phát triển của một thành phố thương mại lớn nhất nước và là điểm giao hòa giữa Sài Gòn xưa và nay xứng đáng trở thành biểu tượng của Thành phố Hồ Chí Minh v.v. Bên cạnh đó là những di sản vật chất và tinh thần từ lâu đã là một phần thân thuộc của Sài Gòn. Đó là những yếu tố thuộc loại xưa nhất Sài Gòn, chẳng hạn, có di sản về công trình giao thông, trên cạn có xe lửa Sài Gòn- Mĩ Tho, tuyến đường sắt đầu tiên của Nam Kì hay hơn chục con đường nối dài từ quá khứ đến hiện tại, chạy qua kí ức của bao thế hệ người dân như đường Boulevard Norodom nay là đường Lê Duẩn, đường Bonard nay là đường Lê Lợi và nhiều đường phố Chợ Lớn khác dưới nước có kinh Tàu Hủ, một trong những thành tố đặc biệt để Sài Gòn có được danh xưng “Hòn ngọc Viễn Đông”. Rồi có di sản là những công trình giáo dục như ngôi trường trung học thuộc loại lâu đời nhất và duy nhất không đổi tên từ bấy đến gờ là Lycée Marie Curie nay là Trường THPT Bán công Marie Curie, hay ngôi trường cổ nhất Sài Gòn là Trường Collége Chesseloup Laubat nay là trường Lê Quý Đôn. Có di sản là công trình chữa bệnh, chăm sóc sức khỏe như bệnh viện đầu tiên ở Nam Kỳ là bệnh viện Grall nay là bệnh viện Nhi Đồng 2. Có di sản là các công trình đô thị như Vườn Bách Thảo nay là Thảo Cầm Viên, đứng hàng thứ 8 thế giới về tuổi thọ. Có di sản là công trình phục vụ sinh hoạt như Khách sạn Majestic- khách sạn sang trọng nhất Đông Nam Á những năm đầu thế kỉ XX, Khách sạn Continential mà người chủ của nó là Công tước De Montpensier, người xây Lầu Ông Hoàng ở Phan Thiết nổi tiếng. Có di sản là công trình phục vụ đời sống tín ngưỡng tâm linh như chùa Ấn Độ, mang đậm yếu tố tiếp xúc và giao thoa văn hóa, dấu gạch nối giữa hai nền văn hóa Việt Nam và Ấn Độ. Cũng có di sản là những giá trị tinh thần như Đờn ca tài tử Nam Bộ mang đặc trưng và cốt cách của người dân vùng đất sông nước miệt vườn hay Hát bội mang âm hưởng của những lưu dân thời khẩn đất. Lại có di sản rất dân dã, gần gũi và hết sức quen thuộc như Phương tiện giao thông hay Đời sống thị thành hay Hàng rong ở Sài Gòn... Và ấn tượng đẹp cuối cùng, đó là ấn tượng đến từ hơn 300 bức ảnh đen trắng được những người làm sách dày công 48 nghiên cứu kĩ lưỡng, nỗ lực tìm kiếm từ nhiều nguồn nhằm chọn lựa những bức ảnh thể hiện tốt nhất, đúng nhất và thực nhất về hơn 100 di sản. Các bức ảnh được in trên chất liệu giấy đẹp, trình bày trang trọng tương xứng với giá trị di sản, cùng những dòng thuyết minh vừa bằng tiếng Việt vừa bằng tiếng Anh ngắn gọn nhưng đầy đủ, chân xác, cuốn sách là một sự tái hiện lại văn hóa Sài Gòn từ nhiếu phương diện, nhiều góc độ, để người đọc hiểu biết và cảm nhận, để cùng được sống với kí ức của một thành phố, một vùng đất có tầm ảnh hưởng đến cả một khu vực rộng lớn và thực sự nó đã trở thành một trung tâm kinh tế-văn hóa-chính trị, nơi hội tụ các tinh hoa, năng động và sôi nổi vào loại bậc nhất cả nước. Bởi vậy, cuốn sách còn mang dáng dấp của một bách khoa thư hay một dư địa chí về văn hóa Sài Gòn. Từ những ấn tượng về những giá trị của những di sản Sài Gòn trong công trình nêu trên, trong chiến lược giáo dục di sản, thiết nghĩ, các nhà quản lí giáo dục trong các trường đại học cần giới thiệu, tuyên truyền các di sản một cách có bài bản, hệ thống. Từng bước cho giảng viên, công nhân viên, sinh viên tiếp cận với các di sản để có cách nhìn và ứng xử đúng đắn với di sản, biết khai thác sử dụng những giá trị di sản thích ứng với cuộc sống hiện tại, phát huy tối đa các giá trị di sản trong hiện tại và trong tương lai. Tăng cường sự hỗ trợ về chuyên môn từ các cơ quan quản lí di sản, nâng cao sự hiểu biết di sản của cộng đồng, của các đối tượng khác nhau thuộc nhiều ngành nghề, khuyến khích và tạo điều kiện giao lưu, học hỏi giữa các cá nhân, nhóm hay các đoàn thể, hội, câu lạc bộ. Tùy theo mục tiêu của các ngành học và của nhà trường, tổ chức khảo sát, đánh giá, những dự án, những mô hình và phương pháp tiếp cận mới trong giáo dục di sản ở nhà trường tại Việt Nam. Tạo sự đa dạng, phong phú trong việc đưa hệ thống di sản Sài Gòn vào nhà trường về di sản văn hóa vật thể, (như di tích, bảo tàng, nhà của, công trình kiến trúc, bảo vật, v.v), về di sản văn hóa phi vật thể (như kiến thức bản địa, nghề thủ công, nghệ thuật trình diễn, âm nhạc, kĩ thuật canh tác, trò chơi dân gian, lễ hội, thơ văn v.v). Thiết kế các nội dung “Đến với di sản Sài Gòn” hay “Kết nối di sản Sài Gòn” trong những chương trình City Tour hay Hotel Tour cho các ngành xã hội và nhân văn...nhằm mục tiêu giúp học sinh, sinh viên hiểu được giá trị và trải nghiệm về các di sản văn hóa trong và ngoài lớp học. Từ đó, mở rộng không gian giáo dục văn hóa của nhà trường, bồi dưỡng cho họ lòng yêu mến di sản, có nhận thức và hành động đúng đối với sự bảo tồn động các di sản, coi đó là một trong những nội dung và nhiệm vụ cụ thể trong chủ trương giữ gìn bản sắc văn hóa của Đảng và nhà nước và điều có ý nghĩa hơn hết, đó là sự đối thoại văn hóa, sự đối thoại di sản. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Cục Di sản văn hóa (2012), Một con đường tiếp cận di sản văn hóa, tập 6. 2. Nguyễn Quốc Hùng (2013), Truyền thống Việt Nam qua di sản văn hóa-nhận thức, khám phá và bảo tồn, Nxb Cục Di sản văn hóa. 49 3. Nguyễn Viết Ngoạn (chủ biên) (2014), Di sản Sài Gòn, Trường Đại học Sài Gòn - Tạp chí Xưa & Nay. 4. Quốc hội nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Luật Di sản văn hóa, số 28/2001/QH10. 5. Trần Văn Bính (2014), “Văn hóa với vai trò là nguồn lực nội sinh của sự phát triển (Nhân bàn về vai trò của văn hóa trong sự nghiệp xây dựng và phát triển Thủ đô)”, Tạp chí Di sản văn hóa, số 2. * Ngày nhận bài: 14/10/2014. Biên tập xong: 05/11/2014. Duyệt đăng: 07/11/2014