Sơ thảo luận cương của V.I. Lênin - Bước ngoặt trong hành trình cứu nước của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh

“100 năm Chủ tịch Hồ Chí Minh đến với chủ nghĩa Mác - Lênin” (1920 - 2020) 131| SƠ THẢO LUẬN CƯƠNG CỦA V.I. LÊNIN - BƯỚC NGOẶT TRONG HÀNH TRÌNH CỨU NƯỚC CỦA NGUYỄN ÁI QUỐC - HỒ CHÍ MINH PGS.TS. Nguyễn Xuân Trung GV. Ngô Hảo Nhi Học viện Chính trị Khu vực I Tóm tắt Bản Sơ thảo lần thứ nhất những luận cương về vấn đề dân tộc và vấn đề thuộc địa (gọi tắt là Luận cương của Lênin) đã có ảnh hưởng rất lớn đối với cuộc đời hoạt động cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Luận cương của Lênin đã tạo ra bước ngoặt căn bản về chất trong sự phát triển nhận thức, tư tưởng và lập trường chính trị của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh trong quá trình tìm đường cứu nước. Tròn 100 năm, Nguyễn Ái Quốc tiếp cận và phát hiện chân lý thời đại trong bản Luận cương của Lênin. Đó là dấu mốc vàng mở ra tiền đồ mới cho dân tộc Việt Nam. Từ khóa: Sơ thảo Luận cương của V.I. Lênin, hành trình cứu nước của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh. 1. Con đường Nguyễn Ái Quốc đến với chủ nghĩa Mác - Lênin Nguyễn Ái Quốc đến với chủ nghĩa Mác - Lênin hoàn toàn không phải ngẫu nhiên, đó là hành động đáp ứng nhu cầu của lịch sử dân tộc và xu thế thời đại, một tất yếu lịch sử. Nguyễn Tất Thành - Hồ Chí Minh sinh ra và lớn lên trong hoàn cảnh nƣớc mất, nhà tan. Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, đất nƣớc ta đắm chìm trong đêm trƣờng nô lệ. Với ách đô hộ của thực dân Pháp, chúng đã biến nƣớc ta thành nƣớc thuộc địa nửa phong kiến. Chúng dùng mọi thủ đoạn thâm độc khai thác tài nguyên và bóc lột dã man của cải và sức lao động của nhân dân ta để làm giàu cho chính quốc. Trƣớc tình cảnh ấy, nhân dân ta đã phát huy truyền thống yêu nƣớc từ bao đời để lại, đứng dậy tiến hành nhiều cuộc đấu tranh chống thực dân Pháp và bè lũ tay sai giành độc lập, tự do nhƣng đều thất bại. Nhiều chí sĩ yêu nƣớc nhƣ Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh đã xuất dƣơng tìm đƣờng cứu nƣớc nhƣng vẫn không tìm ra một con đƣờng mang lại hiệu quả đích thực. Bằng nhãn quan chính trị, sớm nhận thức đƣợc hoàn cảnh đất nƣớc, Ngƣời Phần II. Hồ Chí Minh tiếp thu, kiên định, vận dụng và phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin vào Việt Nam |132 đã quyết chí ra đi tìm đƣờng cứu nƣớc, bởi trong Ngƣời đang nung nấu một quyết tâm cháy bỏng: “Tự do cho đồng bào tôi, độc lập cho Tổ quốc tôi, đấy là tất cả những điều tôi muốn, đây là tất cả những điều tôi hiểu”1. Ngày 5/6/1911, Nguyễn Tất Thành rời Tổ quốc ra đi. Trƣớc khi ra đi nƣớc ngoài, Nguyễn Tất Thành đƣợc trang bị một vốn học vấn chắc chắn, một năng lực trí tuệ sắc sảo, một tâm lý của ngƣời đi tìm hiểu, khám phá nền văn minh Pháp và phƣơng Tây kết hợp chặt chẽ với lòng yêu nƣớc và bản lĩnh độc lập, tự chủ, sáng tạo, Nguyễn Tất Thành đã đến tận nƣớc Pháp và các nƣớc Âu, Mỹ nơi có chủ nghĩa thực dân đang chà đạp lên quyền sống, quyền tự do, quyền mƣu cầu hạnh phúc của đồng bào để khám phá và làm quen với các nền văn minh, dùng nó làm vũ khí để chống lại thực dân. Về mục đích ra đi của mình, năm 1923, Nguyễn Ái Quốc trả lời một nhà báo Nga Ôxíp Manđenxtan: “Khi tôi độ mƣời ba tuổi, lần đầu tiên tôi đƣợc nghe ba chữ Pháp: Tự do, Bình đẳng, Bác ái. Đối với chúng tôi, ngƣời da trắng nào cũng là ngƣời Pháp. Ngƣời Pháp đã nói thế. Và từ thuở ấy, tôi rất muốn làm quen với nền văn minh Pháp, muốn tìm xem những gì ẩn đằng sau những chữ ấy”2. Một lần khác, trả lời một nhà văn Mỹ Aana Luy Xơtơrông, Ngƣời nói: “Nhân dân Việt Nam trong đó có ông cụ thân sinh ra tôi, lúc này thƣờng tự hỏi nhau ai sẽ là ngƣời sẽ giúp mình thoát khỏi ách thống trị của Pháp. Ngƣời này nghĩ là Anh, có ngƣời cho là Mỹ. Tôi thấy phải đi ra nƣớc ngoài xem cho rõ. Sau khi xem họ làm ăn ra sao, tôi sẽ trở về giúp đồng bào tôi”3. Năm 1912, Nguyễn Tất Thành làm thuê trên một chiếc tàu của hãng Sác-giơ Rê-ny-ni đi vòng quanh châu Phi, đã có dịp dừng lại ở những bến cảng của một số nƣớc nhƣ Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, An-giê-ri, Tuy-ni-di, Công-gô Đi qua nhiều đất nƣớc, nhiều nền văn minh, nhiều châu lục nhƣng Nguyễn Ái Quốc đã chọn Mỹ, Anh, Pháp để đƣợc trải nghiệm. Nƣớc Mỹ thu hút Ngƣời bởi Tuyên ngôn độc lập năm 1776 và tƣợng Nữ thần tự do đứng sừng sững trên vịnh Niu Oóc khi tàu và thuyền vào cảng trong khoảng 10km đã nhìn thấy. Ngƣời đã sống trên đất Mỹ từ cuối năm 1912 đến giữa năm 1913. Sau đó, Ngƣời sang Anh, đất nƣớc giàu mạnh có nhiều thuộc địa trải rộng khắp trên mặt địa cầu thời đó, đúng nhƣ các thủy thủ mách bảo: Anh quốc là đất nƣớc mặt trời không bao giờ lặn. Đến nƣớc Anh, để kiếm tiền sinh sống, Ngƣời nhận việc cào tuyết cho một trƣờng học, rồi làm thợ đốt lò. Ngƣời chƣa hề biết, trƣớc đó, 1 Hồ Chí Minh (2006), Biên niên tiểu sử, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.112. 2 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.461. 3 Báo Nhân dân, số 4062, ngày 18/5/1965. “100 năm Chủ tịch Hồ Chí Minh đến với chủ nghĩa Mác - Lênin” (1920 - 2020) 133| các nhà sáng lập chủ nghĩa cộng sản nhƣ C. Mác, Ph. Ăngghen đã sống ở Luân Đôn, lấy đất nƣớc Anh làm nguyên mẫu nghiên cứu giai cấp tƣ sản và giai cấp công nhân và cũng tại đây, đã hình thành một hệ tƣ tƣởng đối lập với hệ tƣ tƣởng tƣ sản - chủ nghĩa cộng sản với cuốn Tuyên ngôn Đảng Cộng sản năm 1848. Sau nhiều tháng năm trong hành trình xuyên đại dƣơng, Ngƣời trở lại nƣớc Pháp - trung tâm văn hóa và chính trị của châu Âu và tham gia vào rất nhiều các tổ chức nhƣ Đảng Xã hội Pháp, Câu lạc bộ Phơbua, ngoài ra Ngƣời còn tham gia các phong trào đấu tranh. Sau này, khi đƣợc hỏi vì sao lại tham gia vào Đảng Xã hội Pháp, Ngƣời đã từng trả lời: “Chỉ vì đây là tổ chức duy nhất ở Pháp bênh vực nƣớc tôi, là tổ chức duy nhất theo đuổi lý tƣởng cao quý của Đại cách mạng: “Tự do, Bình đẳng, Bác ái”4. Thông qua hoạt động thực tiễn, tận mắt thấy cuộc sống cực khổ của nhân dân các nƣớc thuộc địa và cũng thấy đƣợc sự bất công ngay trên các nƣớc tƣ bản phát triển, Ngƣời khẳng định: Ở Pháp cũng có những ngƣời Pháp tốt, cũng có ngƣời nghèo nhƣ ở bên ta, những ngƣời Pháp ở Pháp phần nhiều là tốt, song những ngƣời Pháp thực dân rất hung ác, vô nhân đạo. Qua đó, Ngƣời sớm hình thành tình cảm quốc tế trong sáng của giai cấp công nhân; chủ nghĩa yêu nƣớc của Ngƣời bắt đầu mang một tình cảm mới, làm cơ sở cho chủ nghĩa Quốc tế vô sản của dân tộc Việt Nam sau này. Những hoạt động thực tiễn và tiếp thu chân lý ban đầu đã làm sáng tỏ hơn con đƣờng cứu nƣớc mà Ngƣời hƣớng tới. Cách mạng tháng Mƣời Nga năm 1917 thắng lợi là sự kiện chính trị nổi bật của thế kỷ XX, đánh dấu bƣớc ngoặt vĩ đại trong lịch sử loài ngƣời, đƣa học thuyết cách mạng của C. Mác từ sách vở trở thành hiện thực đầu tiên, đƣa cách mạng thế giới bƣớc sang thời đại mới, thời đại quá độ từ chủ nghĩa tƣ bản lên chủ nghĩa xã hội. Cũng thời gian đó, Hồ Chí Minh thay mặt nhóm ngƣời Việt Nam yêu nƣớc gửi đến Hội nghị Véc-xây bản “Yêu sách của nhân dân An Nam” đòi Chính phủ Pháp thừa nhận các quyền tự do, dân chủ, quyền bình đẳng của dân tộc Việt Nam. Bản yêu sách không đƣợc chấp nhận, điều đó bóc trần tính giả dối, lừa bịp của Chủ nghĩa Uyn-xơn về quyền dân tộc tự quyết đƣợc đƣa ra trong thời gian tiến hành Hội nghị Véc-xây. Đây là giai đoạn Nguyễn Ái Quốc có bƣớc nhận thức mới về quyền tự do, dân chủ của nhân dân. Lần đầu tiên những quyền lợi cơ bản, chính đáng, thiết thực của nhân dân Việt Nam đƣợc nêu ra trong diễn đàn quốc tế. Trong quá trình hoạt động, tƣ tƣởng và lý luận của Nguyễn Ái Quốc đã hƣớng gần với Cách mạng tháng Mƣời Nga và chủ nghĩa Mác - Lênin. 4 Hồ Chí Minh (2006), Biên niên tiểu sử, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.61. Phần II. Hồ Chí Minh tiếp thu, kiên định, vận dụng và phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin vào Việt Nam |134 Tháng 7/1920, Ngƣời đã đƣợc đọc bản Sơ thảo lần thứ nhất những Luận cương về vấn đề dân tộc và thuộc địa của V.I. Lênin đăng trên báo Nhân đạo (L'Humanité) Pháp. Bản Luận cƣơng đó nhƣ luồng tia sáng chiếu rọi vào tƣ tƣởng của Nguyễn Ái Quốc, đem đến cho Ngƣời một nhãn quan chính trị mới. Sự kiện Nguyễn Ái Quốc đọc bản Luận cƣơng của Lênin, cùng với những hoạt động sát cánh với các tầng lớp công nhân, trí thức Pháp và các đại biểu thuộc địa, là tiền đề có tính quyết định việc Ngƣời bỏ phiếu tán thành gia nhập Quốc tế Cộng sản (Quốc tế III) và thành lập Đảng Cộng sản Pháp, tại Đại hội của Đảng Xã hội Pháp lần thứ XVIII tổ chức ở thành phố Tours, tháng 12/1920. Từ đây, Ngƣời chính thức trở thành ngƣời Cộng sản Việt Nam đầu tiên. Đây là mốc lịch sử quan trọng trong hành trình tìm đƣờng cứu nƣớc của Ngƣời, đánh dấu bƣớc chuyển biến quyết định, nhảy vọt, thay đổi về chất trong nhận thức, tƣ tƣởng và lập trƣờng chính trị của Ngƣời. 2. Sự chuyển biến trong tư tưởng của Nguyễn Ái Quốc về con đường cách mạng Việt Nam khi bắt gặp Luận cương của Lênin Thứ nhất, Ngƣời đã xác định rõ đâu là kẻ thù của giai cấp, của dân tộc và phải chĩa ngọn cờ cách mạng vào đúng kẻ thù. Nhận thức về bản chất chế độ tƣ bản chủ nghĩa, Lênin viết: “Chế độ dân chủ tư sản, do bản chất của nó, vốn có cái lối đặt vấn đề một cách trừu tượng hoặc hình thức về quyền bình đẳng nói chung, trong đó bao gồm cả quyền dân tộc bình đẳng. Nấp dưới quyền bình đẳng của cá nhân nói chung, chế độ dân chủ tư sản tuyên bố quyền bình đẳng hình thức hoặc quyền bình đẳng trên pháp luật giữa kẻ hữu sản và người vô sản, giữa kẻ bóc lột và người bị bóc lột; do đó, làm cho những giai cấp bị áp bức bị lừa dối một cách ghê gớm”5. Nội dung của Luận cƣơng Lênin đã đánh giá đúng tình hình lịch sử cụ thể; phải phân biệt rõ rệt lợi ích giai cấp của những ngƣời lao động, những ngƣời bị bóc lột, làm sáng tỏ bức tranh của chế độ tƣ bản chủ nghĩa. Chính giai cấp tƣ bản chủ nghĩa áp bức, bóc lột nhân dân lao động chính quốc, đồng thời đô hộ đàn áp các nƣớc thuộc địa. Về kẻ thù của cách mạng Việt Nam đƣợc Nguyễn Ái Quốc chỉ rõ trong Chính cương vắn tắt, Sách lược vắn tắt năm 1930, đó là: thực dân Pháp và bọn phong kiến. Đồng thời, phân tích rõ mâu thuẫn giai cấp, mâu thuẫn dân tộc để lôi kéo, đoàn kết tập trung mọi lực lƣợng tiến hành cách mạng, nhƣng vẫn đảm bảo quyền lợi của giai cấp vô sản, nhân dân lao động. Thứ hai, Sơ thảo luận cƣơng của Lênin chỉ rõ cho Nguyễn Ái Quốc thấy động lực to lớn và lực lƣợng chính của cách mạng đó là giai cấp công nhân và nông dân. Từ ý 5 Lênin (1978), Toàn tập, tập 41, Nxb Tiến bộ, Mátxcơva, tr.198. “100 năm Chủ tịch Hồ Chí Minh đến với chủ nghĩa Mác - Lênin” (1920 - 2020) 135| chí tìm lại độc lập cho dân tộc, tự do cho nhân dân, từ thực tiễn hoạt động cách mạng, thấy đƣợc sức mạnh to lớn của nhân dân trong các cuộc đấu tranh nhất là cuộc cách mạng tháng Mƣời Nga, lại đƣợc lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin soi đƣờng, Nguyễn Ái Quốc đã xác định động lực của cách mạng Việt Nam là giai cấp công nhân và nông dân: “công nông là gốc cách mệnh; còn học trò, nhà buôn nhỏ, điền chủ nhỏ cũng bị tư bản áp bức, song không cực khổ bằng công nông; 3 hạng ấy chỉ là bầu bạn cách mệnh của công nông thôi”6. Đồng thời, công - nông cũng là lực lƣợng nòng cốt của cách mạng. Thứ ba, Nguyễn Ái Quốc đã tìm thấy hƣớng đi của cách mạng giải phóng dân tộc ở các nƣớc thuộc địa mà Sơ thảo luận cƣơng của Lênin đã vạch ra, đó là: Con đƣờng cách mạng vô sản, giải phóng dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội, giải phóng dân tộc gắn liền với giải phóng con ngƣời. Đây cũng là nhiệm vụ của cách mạng Việt Nam. Trong “Con đường dẫn tôi đến chủ nghĩa Lênin”, Ngƣời đã nói: “Luận cƣơng của Lênin làm cho tôi rất cảm động, phấn khởi, sáng tỏ, tin tƣởng biết bao! Tôi vui mừng đến phát khóc lên. Ngồi một mình trong buồng mà tôi nói to lên nhƣ đang nói trƣớc quần chúng đông đảo: “Hỡi đồng bào bị đọa đày đau khổ! Đây là cái cần thiết cho chúng ta, đây là con đƣờng giải phóng chúng ta!”7. Khi ủng hộ Quốc tế III, tin theo Lênin Ngƣời vẫn chƣa thực sự hiểu về cách mạng tháng Mƣời Nga, càng chƣa thể hiểu đƣợc những học thuyết của chủ nghĩa Mác - Lênin là gì. Nhƣng sau khi đọc Sơ thảo luận cƣơng của Lênin, Ngƣời khẳng định: “Muốn cứu nước và giải phóng dân tộc không có con đường nào khác con đường cách mạng vô sản”8. Thứ tư, Sơ thảo luận cƣơng của Lênin đã chỉ ra tầm quan trọng của cách mạng thuộc địa, mối quan hệ và đặc điểm giữa cách mạng chính quốc với các nƣớc thuộc địa. Lênin viết: “ Đối với các quốc gia, dân tộc chậm tiến hơn, nhất thiết phải có sự giúp đỡ của các đảng cộng sản đối với phong trào giải phóng dân tộc dân chủ tư sản của những nước ấy; công nhân của một nước đang thống trị một dân tộc chậm tiến về mặt thuộc địa hoặc về mặt tài chính phải có nhiệm vụ trước tiên ủng hộ tích cực nhất phong trào giải phóng của dân tộc ấy!”. Lênin là ngƣời đã phát hiện ra vai trò to lớn của cách mạng thuộc địa và Nguyễn Ái Quốc tiếp nhận một cách sâu sắc. Tại Đại hội lần thứ I của Quốc tế III, Nguyễn Ái Quốc đã kêu gọi vô sản các nƣớc đoàn kết lại. Trong Chính cương vắn tắt, Sách lược vắn tắt của Đảng năm 1930, Nguyễn Ái Quốc 6 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 2, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.288. 7 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 12, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.562. 8 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 12, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.30. Phần II. Hồ Chí Minh tiếp thu, kiên định, vận dụng và phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin vào Việt Nam |136 viết: “Phải thực hành liên lạc với các dân tộc bị áp bức và giai cấp vô sản thế giới, nhất là vô sản Pháp”. Rõ ràng, trƣớc khi đi ra nƣớc ngoài, Ngƣời đã nhận thức đƣợc rằng: “Cái mà dân tộc cần trước tiên chưa phải là súng đạn, của cải, mà là cách đuổi giặc cứu nước, là làm cách mạng, hay nói cách khác là lý luận cách mạng và phương pháp cách mạng”. Sau 9 năm gian khổ đi tìm chân lý Ngƣời đã tìm thấy trong Sơ thảo lần thứ nhất những luận cương về vấn đề dân tộc và dân tộc thuộc địa của Lênin: “Bây giờ học thuyết nhiều, chủ nghĩa nhiều, nhƣng chủ nghĩa chân chính nhất, chắc chắn nhất, cách mệnh nhất là chủ nghĩa Lênin”9. Nhƣ vậy, sau khi nghiên cứu, phân tích kỹ lƣỡng Sơ thảo luận cƣơng của Lênin, Nguyễn Ái Quốc đã tìm đƣợc con đƣờng cách mạng giải phóng dân tộc, đó là con đƣờng cách mạng vô sản, giải phóng dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội. Những lý luận cách mạng cách mạng đó đƣợc hiện thực hóa trong quá trình hoạt động thực tiễn tiếp theo của Ngƣời. Đặc biệt là trong công cuộc truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin về Việt Nam, để chuẩn bị những tiền đề về tổ chức, lãnh đạo, lực lƣợng cách mạng thực hiện cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Có thể khẳng định, Luận cƣơng của Lênin đã mở ra con đƣờng đƣa Nguyễn Ái Quốc đến với chủ nghĩa Mác - Lênin. Do nhu cầu của cách mạng, Ngƣời càng ra sức tìm hiểu và thấu suốt đƣợc tinh túy của chủ nghĩa Mác - Lênin, vận dụng sáng tạo vào điều kiện cụ thể của Việt Nam nhằm giải quyết những vấn đề mà thực tiễn cách mạng Việt Nam đặt ra. Nhƣ vậy, hoàn toàn có cơ sở để khẳng định rằng, chính Luận cƣơng của Lênin đã tạo ra bƣớc ngoặt căn bản về chất trong sự phát triển nhận thức, tƣ tƣởng và lập trƣờng chính trị của Nguyễn Ái Quốc: từ chủ nghĩa yêu nƣớc đến chủ nghĩa Mác - Lênin, từ giác ngộ dân tộc đến giác ngộ giai cấp, từ ngƣời yêu nƣớc trở thành ngƣời cộng sản. Qua Luận cƣơng của Lênin, Nguyễn Ái Quốc đã tìm thấy ở đó con đƣờng chân chính cho sự nghiệp cứu nƣớc, giải phóng dân tộc, đó là con đường cách mạng vô sản. Chính Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, 40 năm sau nhìn lại sự kiện này, đã viết: “Riêng về cá nhân tôi, từ lúc đầu nhờ đƣợc học tập truyền thống cách mạng oanh liệt và đƣợc rèn luyện trong thực tế đấu tranh anh dũng của công nhân và của Đảng Cộng sản Pháp, mà tôi đã tìm thấy chân lý chủ nghĩa Mác - Lênin, đã từ một ngƣời yêu nƣớc tiến bộ thành một chiến sĩ xã hội chủ nghĩa”10. 9 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 2, Nxb Chính trị quốc gia, tr.289. 10 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 12, Nxb Chính trị quốc gia, tr.740. “100 năm Chủ tịch Hồ Chí Minh đến với chủ nghĩa Mác - Lênin” (1920 - 2020) 137| Luận cƣơng của Lênin đến nay đã tròn một thế kỷ, nhƣng giá trị của Luận cƣơng vẫn còn trƣờng tồn, soi sáng con đƣờng đi tới thắng lợi của Đảng ta. Hiện nay, toàn Đảng và toàn dân ta đang ra sức tích cực thi đua, lao động sản xuất để chào mừng đại hội Đảng các cấp, tiến tới Đại hội XIII của Đảng. Trên con đƣờng phát triển của mình, Đảng ta luôn trung thành với con đƣờng cách mạng mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã lựa chọn - đó là con đƣờng vững chắc để đƣa đất nƣớc ta ngày càng phát triển hùng mạnh. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Báo Nhân dân, số 4062, ngày 18/5/1965. 2. Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 3. Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 2, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 4. Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 12, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 5. Hồ Chí Minh (2006), Biên niên tiểu sử, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 6. Hồ Chí Minh (2006), Biên niên tiểu sử, tập 4, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 7. V.I. Lênin (1978), Toàn tập, tập 41, Nxb Tiến bộ, Mátxcơva.