Vai trò của giáo viên trong đổi mới kiểm tra, đánh giá kết quả học tập ở trường trung học phổ thông

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 24 - Thaùng 11/2014 76 VAI TRÒ CỦA GIÁO VIÊN TRONG ĐỔI MỚI KIỂM TRA, ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ HỌC TẬP Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NGUYỄN QUỐC TOÀN(*) TÓM TẮT Trong quá trình thực hiện đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá (KTĐG) theo hướng tiếp cận năng lực học sinh, người giáo viên với vị trí đặc biệt có một vai trò rất quan trọng. Chính vì vậy, các cấp quản lý cần tiếp tục nghiên cứu và đưa ra các giải pháp phù hợp để giáo viên có điều kiện thực hiện tốt hơn nữa nhiệm vụ của mình trong hoạt động KTĐG, tạo ra tác động tích cực cho việc dạy và học, đồng thời thúc đẩy việc đổi mới nội dung chương trình và phương pháp dạy học Từ khóa: kiểm tra đánh giá, tiếp cận năng lực học sinh, đổi mới nội dung chương trình ABSTRACT In the process of implementing the innovation of inspection and assessment inclined to accessing the students’ capability, the teachers play a very important role. Therefore, the administrators of all levels should carry out the researches into the issue to present the solutions suitable for the teachers to fulfil their mission of inspection and assessment of students’ learning outcomes, creating an active motivation for teaching and learning, at the same time, boosting the innovation of syllabus and methods of teaching Keywords: inspection and assessment, access students’ capability, innovating the syllabus. 1. VỀ VẤN ĐỀ ĐỔI MỚI KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ HỌC TẬP Ở TRƯỜNG THPT(*) Vấn đề đổi mới giáo dục đào tạo nói chung và đổi mới phương pháp dạy học nói riêng luôn được Đảng và Nhà nước quan tâm và được đặt ra một cách cấp thiết ở trường phổ thông, là một trong những biện pháp hữu hiệu để hoàn thành những mục tiêu giáo dục và đào tạo trong giai đoạn hiện nay. Nghị quyết số 29-NQ/TW tại Hội nghị lần thứ 8 của BCH TW Đảng (khóa XI) (*)ThS, Trường THPT chuyên Hoàng Lê Kha - Tây Ninh ngày 4/11/2013 đã xác định đổi mới công tác thi, kiểm tra, đánh giá chất lượng giáo dục là khâu đột phá trong lộ trình triển khai đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo. Theo đó, “việc thi, kiểm tra và đánh giá kết quả giáo dục, đào tạo cần từng bước theo các tiêu chí tiên tiến được xã hội và cộng đồng giáo dục thế giới tin cậy và công nhận. Phối hợp sử dụng kết quả đánh giá trong quá trình học với đánh giá cuối kỳ, cuối năm học; đánh giá của người dạy với tự đánh giá của người học; đánh giá của nhà trường với đánh giá của gia đình và của xã hội. Đổi mới phương thức thi và công nhận tốt nghiệp THPT theo hướng giảm áp lực và tốn kém cho xã hội mà vẫn 77 bảo đảm độ tin cậy, trung thực, đánh giá đúng năng lực học sinh, làm cơ sở cho việc tuyển sinh giáo dục nghề nghiệp và giáo dục đại học”.1 Tại Hội thảo về Hệ thống môn học và Hoạt động giáo dục trong chương trình phổ thông sau năm 2015, được tổ chức tại Hà Nội vào ngày 26/10/2013 cũng đã xác định trong các khâu cần đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục thì khâu kiểm tra, thi, đánh giá chất lượng giáo dục được xem là bước đột phá cần tập trung thực hiện. Sở dĩ coi đó là đột phá vì làm ít tốn kém, không cần đầu tư nhiều, khi thay đổi cách thi thì sẽ tác động quay lại thay đổi nội dung dạy học, phương pháp dạy học. Như vậy, kiểm tra đánh giá là bộ phận không thể tách rời của quá trình dạy học và có thể nói kiểm tra đánh giá là động lực để thúc đẩy sự đổi mới quá trình dạy và học Với những tác động tích cực từ nhiều phía, nhận thức và chất lượng hoạt động đổi mới KTĐG của đội ngũ giáo viên trong trường THPT trong những năm gần đây đã có những chuyển biến tích cực, góp phần làm cho hiệu quả giáo dục và dạy học từng bước được cải thiện. Việc xây dựng qui trình ra đề, KTĐG kết quả học tập của học sinh cũng đã được quan tâm, phù hợp với yêu cầu và nhiệm vụ được đề ra. Bên cạnh đó, cũng cần nhìn nhận một thực tế rằng việc KTĐG còn nặng tính hình thức, vì thành tích nhiều hơn là phản ánh thực chất sự học, mới chỉ nghiêng về đánh giá xếp hạng, cho lên lớp, cho tốt nghiệp, chủ yếu tập trung vào việc khảo sát những gì mà nhà trường dạy cho học sinh mà chưa thực sự chú trọng vào việc đánh giá những gì học sinh học được (học trong trường, ở nhà, ngoài xã hội). Chức năng thu nhận thông tin phản hồi để giúp cho thầy và trò điều khiển quá trình dạy học được sử dụng hạn chế. Nếu có thì cũng là ngẫu nhiên và hầu như chưa được coi như là một nguyên tắc sư phạm. Phương pháp KTĐG kết quả học tập của học sinh cũng chưa có những đổi mới về căn bản. KTĐG chủ yếu dựa trên nội dung (kiến thức, kĩ năng và thái độ) và quá phụ thuộc vào sách giáo khoa. Học sinh nhớ được nhiều kiến thức thì được điểm cao và ngược lại. Hoạt động đánh giá năng lực học sinh thông qua những tình huống, vấn đề có giá trị ứng dụng, sát với thực tiễn, rèn luyện và tiếp cận kĩ năng sống, giải quyết được những bài tập đòi hỏi vận dụng kiến thức một cách tích hợp... thì chưa được quan tâm và chưa phát triển được năng lực người học. Cách đánh giá này là nguyên nhân dẫn đến việc học vẹt, học tủ và học để đối phó với việc kiểm tra chứ không phải là để đánh giá và thúc đẩy sự tiến bộ của học sinh, đồng thời cũng làm cho giáo viên trở nên thụ động và khó phát huy được năng lực giảng dạy. Từ kinh nghiệm thế giới và thực tiễn Việt Nam, đòi hỏi phải xem KTĐG là một khâu quan trọng trong quá trình giáo dục (đổi mới giáo dục là đổi mới cả 4 yếu tố: Mục tiêu – Nội dung – Phương pháp – Đánh giá) và cần phải có những đổi mới để nâng cao hiệu quả của hoạt động này hơn nữa. 2. VAI TRÒ CỦA GIÁO VIÊN TRONG HOẠT ĐỘNG KIỂM TRA, ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ HỌC TẬP Ở TRƯỜNG THPT Một trong các giải pháp quan trọng để đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục - đào tạo được Hội nghị lần thứ 8 của BCH TW Đảng (khóa XI) nhấn mạnh là “Phát triển đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục và đào tạo”. Đây chính là giải pháp then chốt bảo đảm sự thành công của công cuộc đổi mới nền 78 sự thành công của công cuộc đổi mới nền giáo dục đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Với chủ trương xem KTĐG là khâu đột phá thì có thể nhận thấy vai trò của giáo viên trong hoạt động này chiếm một vị trí cực kì quan trọng, thể hiện ở các mặt sau: Trước tiên, KTĐG được xem như một thước đo, công cụ được sử dụng thường xuyên của giáo viên trong quá trình dạy học. Các hình thức KTĐG hiện nay đang được thay đổi nhằm hướng tới phát triển năng lực của học sinh. Vai trò của người giáo viên thể hiện ở nhiệm vụ thực hiện một cách chặt chẽ, nghiêm túc, đúng quy chế, đảm bảo khách quan, công bằng hoạt động kiểm tra, thi cử ở tất cả các khâu ra đề, coi thi, chấm thi và nhận xét đánh giá; kết hợp kết quả đánh giá trong quá trình giáo dục và tổng kết cuối kỳ, cuối năm học. Thứ hai, trong các bài kiểm tra, giáo viên là người chủ động kết hợp một cách hợp lý, phù hợp giữa hình thức tự luận với trắc nghiệm khách quan, giữa kiểm tra lý thuyết và kiểm tra thực hành tùy theo đặc trưng bộ môn. Đối với các môn khoa học xã hội và nhân văn, giáo viên chính là người có thể đặt ra được yêu cầu vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tăng cường ra các câu hỏi mở, gắn với thời sự quê hương đất nước để học sinh được bày tỏ chính kiến của mình về các vấn đề kinh tế, chính trị, xã hội. Thứ ba, chỉ có giáo viên mới đảm trách được việc chủ động lấy ý kiến học sinh. Điều này là tích cực, không nên hiểu là trò đánh giá thầy như một số bài viết đã đề cập. Có như vậy, học sinh mới có điều kiện phản ánh với giáo viên xem kết quả học tập của mình đến đâu, quy trình tổ chức dạy và học có những ưu, khuyết điểm nào... giúp giáo viên có thông tin phản hồi, rút kinh nghiệm cho việc tổ chức dạy học lần sau. Thứ tư, các hình thức, phương pháp tiến hành KTĐG rất phong phú nhưng đều xuất phát từ mục tiêu đào tạo, nội dung chương trình sách giáo khoa, trình độ học sinh. Việc kiểm tra đánh giá không chỉ dừng lại ở yêu cầu tái hiện các kiến thức, rèn luyện các kỹ năng đã học mà phải khuyến khích tư duy năng động, sáng tạo của học sinh trước các vấn đề của đời sống, gia đình và cộng đồng. Muốn vậy phải có những phương pháp và nội dung KTĐG thích hợp. Việc KTĐG đóng vai trò phản ánh kết quả học tập của học sinh. Kết quả của công việc này như thế nào phụ thuộc nhiều vào sự vận dụng sáng tạo, linh hoạt của giáo viên trong việc chọn nội dung, hình thức, phương pháp kiểm tra, đánh giá. Thứ năm, trong KTĐG, lời nhận xét đánh giá của giáo viên vốn dĩ có vai trò rất quan trọng, tuy nhiên trong thời gian gần đây, hoạt động này dần bị lãng quên. Và thường giáo viên sử dụng nhiều lời phê bình hơn là khuyến khích. Sở dĩ giáo viên Việt Nam chê nhiều hơn khen là do họ đặt ra yêu cầu quá cao và luôn đứng ở vị trí người lớn để “phán xét”, chứ không đặt mình vào vị trí học sinh. Trong khi đó, về mặt tâm lý, trong đánh giá, cần phải khen nhiều hơn chê để khích lệ, động viên các em. Nếu có chê cũng phải chê đúng cách và cần chuẩn bị trước tâm lý cho học sinh. Xuất phát từ những vấn đề đó, có thể thấy nếu giáo viên biết sử dụng những lời nhận xét hợp lí sẽ đem lại những hiệu quả tích cực: (i) Đối với giáo viên là thể hiện sự đánh giá về năng lực, thái độ và ý thức học tập của học sinh. Và cũng qua những lời phê đó cho thấy trách nhiệm, tâm huyết kiến thức của người dạy, sự đầu tư thời 79 gian và trí lực của giáo viên dành cho học sinh của mình; (ii) Đối với học sinh là sự ghi nhận, là sự thể hiện thành quả học tập, nỗ lực của mình. Biết được những ưu, khuyết điểm để đề ra được phương hướng khắc phục và phát triển trong quá trình học tập sắp tới. Thứ sáu, KTĐG là một quá trình lâu dài, đòi hỏi người giáo viên phải thấy hết vai trò của KTĐG trong suốt quá trình dạy học. Do vậy trong kiểm tra bài cũ, 15 phút, 1 tiết, 2 tiết, vai trò của giáo viên thể hiện ở sự quán triệt để loại bỏ yếu tố qua loa, chiếu lệ; với mục đích để chấm dễ, chấm nhanh dẫn đến kết quả đánh giá chưa khách quan. Nhất quán tư tưởng đó sẽ giúp học sinh có một quá trình phấn đấu rèn luyện lâu dài chứ không đợi đến mùa thi mới ôn luyện kiểu học vẹt. Thứ bảy, giáo viên là người tổ chức và quản lý các hình thức đánh giá không chỉ một chiều (giáo viên đối với học sinh) mà còn có thể sử dụng các hình thức bổ trợ linh hoạt khác như: (i) Học sinh đánh giá lẫn nhau thông qua hoạt động trao đổi và đánh giá bài viết cho nhau. Đối với hoạt động thảo luận nhóm, nhiệm vụ của giáo viên là tạo diều kiện và hướng dẫn học sinh cách đánh giá lẫn nhau. Cụ thể là giáo viên cần nêu rõ các tiêu chuẩn cần đạt cho các bài tập thảo luận, nếu mỗi thành viên trong nhóm hoặc mỗi nhóm đạt được tiêu chuẩn đã nêu thì bản thân học sinh đó và cả nhóm đạt điểm tốt. Bên cạnh đó, (ii) hoạt động tự đánh giá bản thân cũng là một hoạt động rất quan trọng khác mà giáo viên là người tổ chức. Hoạt động này xảy ra khi một học sinh nhận lại bài kiểm tra của mình từ giáo viên hoặc sau khi các em trao đổi bài viết với bạn, sau khi đọc phần nhận xét, các em sẽ tự đánh giá và có thể thực hiện sự phản hồi với giáo viên. Thứ tám, xu hướng đánh giá mới của giáo dục thế giới hiện nay là đánh giá dựa theo năng lực (Competence base assessment), tức là “đánh giá khả năng tiềm ẩn của học sinh dựa trên kết quả đầu ra cuối một giai đoạn học tập, là quá trình tìm kiếm minh chứng về việc học sinh đã thực hiện thành công các sản phẩm đó”. Xu thế này đặc biệt đề cao vai trò của người giáo viên bởi việc KTĐG kết quả học tập hoàn toàn giao cho giáo viên và học sinh chủ động, phương pháp đánh giá được sử dụng đa dạng, sáng tạo và linh hoạt nhằm giúp giáo viên có thông tin kết quả học tập của học sinh để điều chỉnh hoạt động giảng dạy, xác nhận, xếp hạng kết quả học tập đồng thời giúp học sinh điều chỉnh được hoạt động học tập.2 Cuối cùng, từ thực tiễn cho thấy, phương pháp KTĐG học sinh chủ yếu là làm bài kiểm tra trên giấy. Năng lực mà học sinh được đánh giá chủ yếu là khả năng trình bày, diễn đạt, lập luận, kỹ năng giải bài tập... Để khảo sát đánh giá được một số kỹ năng khác bổ trợ cho hoạt động học tập như thuyết trình chủ đề trước đám đông, kĩ năng xử lý tình huống, làm việc hợp tác, độc lập sáng tạo thì không thể tách rời vai trò trực tiếp của người giáo viên thông qua các phương pháp như khảo sát và thực hiện quy trình, đánh giá kĩ năng làm việc độc lập, làm việc nhóm, đánh giá theo dự án, vấn đáp 3. MỘT SỐ Ý KIẾN ĐỀ XUẤT NÂNG CAO VAI TRÒ CỦA GIÁO VIÊN TRONG ĐỔI MỚI HOẠT ĐỘNG KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ Ở TRƯỜNG THPT Song song với việc thực hiện đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo, hoạt động KTĐG cũng phải thay đổi từ chủ yếu đánh giá ở mức biết và hiểu sang chú trọng đánh giá năng lực vận dụng, phân tích, 80 sáng tạo, đề xuất các giải pháp, xây dựng một kế hoạch để giải quyết vấn đề, tạo ra một sản phẩm, mô hình mới dựa trên những mô hình đã được học. Chính vì vậy, để đạt được mục tiêu nói trên và nâng cao vai trò vốn đặc biệt quan trọng của giáo viên một cách hiệu quả trong đổi mới hoạt động KTĐG, cần thực hiện một số biện pháp sau: - Trước tiên các cấp quản lý, các lực lượng xã hội và đặc biệt là đội ngũ giáo viên... cần xác định đổi mới KTĐG là một trong những khâu đột phá, đem lại những lợi ích căn bản, cần thực hiện một cách quyết liệt và đồng bộ trong lộ trình triển khai đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo. - Cần đưa KTĐG vào trong mối quan hệ tương tác với các yếu tố mục tiêu, nội dung, phương pháp... , trong đó nhất quán đánh giá theo mục tiêu là quan trọng nhất. - Giáo viên - người sử dụng thường xuyên công cụ đánh giá, cần nắm chắc kỹ thuật ra đề, vận dụng linh hoạt các hình thức KTĐG năng lực, phẩm chất người học. Cần tiếp cận và phát huy vai trò của các phương tiện, kĩ thuật hiện đại. Cao hơn, mỗi giáo viên cần tự xây dựng cho mình một công cụ đánh giá năng lực và phẩm chất của học sinh theo từng môn học để áp dụng trong quá trình giảng dạy. Khi cần thiết, cần huy động sự trợ giúp của chuyên gia cho giáo viên nhằm thực hiện một khối lượng lớn công việc mang tính học thuật cao thuộc chuyên môn đo lường, đánh giá. - Phải tổ chức, hướng dẫn học sinh biết cách tự đánh giá, đánh giá lẫn nhau nhằm hỗ trợ và hợp tác với giáo viên để thực thực hiện tốt hoạt động KTĐG. Xác định mọi sự đổi mới KTĐG phải nhằm giúp cho học sinh tích cực hơn, nỗ lực hơn và phải dẫn đến sự hình thành khả năng tự kiểm tra, tự đánh giá theo hướng tiếp cận năng lực. - Cần đưa Rèn luyện kỹ năng kiểm tra, đánh giá trở thành môn học bắt buộc cho giáo sinh ở các trường sư phạm, bởi cho đến nay hầu hết giáo viên vẫn chưa biết dùng KTĐG như một phương pháp dạy học tích cực để thúc đẩy sự tiến bộ trong quá trình học tập của học sinh. - Các cấp quản lý giáo dục phải đưa ra những chính sách, chế tài, quy chế (có thể áp dụng vào tiêu chuẩn thi đua) theo một lộ trình thích hợp để thúc đẩy và bắt buộc giáo viên đổi mới hoạt động KTĐG. - Bộ Giáo dục và Đào tạo cần tổ chức nghiên cứu, xây dựng bộ công cụ KTĐG; Tập huấn cho các trường theo từng lĩnh vực chuyên biệt một cách phù hợp để có thể đảm bảo thực hiện được phần cốt lõi của mục tiêu đào tạo, có thể được sử dụng để giám sát, đánh giá, xếp hạng hoạt động KTĐG của giáo viên. 4. KẾT LUẬN Kiểm tra đánh giá trong giáo dục có giá trị không chỉ cho người dạy, người học mà còn cho cả nhà quản lý. Đây là khâu cơ bản và then chốt để nâng cao chất lượng dạy học. Tuy nhiên, hiện nay trong thực tiễn giáo dục, KTĐG chưa được giáo viên, học sinh sử dụng xứng tầm giá trị sư phạm của nó. Trong quá trình thực hiện đổi mới hoạt động KTĐG theo hướng tiếp cận năng lực học sinh, người giáo viên với vị trí đặc biệt có một vai trò rất quan trọng. Chính vì vậy, các cấp quản lý cần tiếp tục nghiên cứu và đưa ra các giải pháp phù hợp để giáo viên có điều kiện thực hiện tốt hơn nữa nhiệm vụ của mình trong hoạt động KTĐG, tạo ra tác động tích cực cho việc dạy và học, đồng thời thúc đẩy việc đổi mới nội dung chương trình và phương pháp 81 dạy học thành công trong giai đoạn tới. Chú thích: 1 BCH TW Đảng khóa XI (2013), Nghị quyết số 29-NQ/TW về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, ngày 4/11, Hà Nội. 2 Xem thêm: Hồ Sỹ Anh (2013), Tìm hiểu về kiểm tra đánh giá học sinh và đổi mới kiểm tra đánh giá theo hướng tiếp cận năng lực, Tạp chí khoa học – Trường ĐHSP TP.HCM, số 50, tháng 9. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. BCH TW Đảng khóa XI (2013), Nghị quyết số 29-NQ/TW về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, ngày 4/11, Hà Nội. 2. Đỗ Thị Hải (2013), Lời phê của giáo viên trong đánh giá kết quả học tập của sinh viên, Bài viết tham gia diễn đàn “Đi tìm lời phê”, Trường Đại học Đông Á, Đà Nẵng. 3. Hồ Sỹ Anh (2013), Tìm hiểu về kiểm tra đánh giá học sinh và đổi mới kiểm tra đánh giá theo hướng tiếp cận năng lực, Tạp chí Khoa học – Trường ĐHSP TP.HCM, số 50, tháng 9. 4. Nguyễn Công Khanh (2013), Đổi mới kiểm tra đánh giá học sinh phổ thông theo cách tiếp cận năng lực. Kỷ yếu Hội thảo Khoa học “Kiểm định chất lượng chương trình giáo dục - Kinh nghiệm Việt Nam và Thế giới”, Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, Hà Nội. 5. Sông La (2013), Giáo sư Đinh Quang Báo nói về: Khâu then chốt của chất lượng giáo dục, Tạp chí Giáo dục & Thời đại, số tháng 6. 6. Thúy Hằng (2013), Đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra, đánh giá: Giáo viên có vai trò quan trọng, Bài phỏng vấn Phó giám đốc Sở GD-ĐT Phú Yên Ngô Ngọc Thư, Báo Phú Yên ngày 8/9. * Ngày nhận bài: 30/9/2014. Biên tập xong: 05/11/2014. Duyệt đăng: 07/11/2014