Thực phẩm chuyển gen

Vietsciences-Nguyễn Lân Dũng Những bài cùng tác giả Thực phẩm chuyển gen hay Thực phẩm biến đổi gen (GMF-genetically modified food) là thực phẩm mà bản thân chúng hoặc chế biến từ các cơ thể động, thực vật mang các gen tái tổ hợp được chuyển vào một cách nhân tạo nhằm phục vụ các lợi ích kinh tế. Nhân dân Kenya đang xem kết quả thực nghiệm về cây ngô kháng sâu nhờ được chuyển gen Bt (gen diệt sâu của vi khuẩn Bacillus thuringiensis Dân số thế giới đã tăng lên quá 6 tỷ người và dự kiến sẽ vượt quá 12 tỷ người sau 50 năm tới. Vấn đề cung cấp đủ lương thực, thực phẩm cho nhân loại là một vấn đề rất lớn. Trong các giải pháp được nhiều nước quan tâm đó là việc mở rộng việc nghiên cứu và triển khai các loại thực phẩm chuyển gen. Thực phẩm chuyển gen (GMF) là những thực phẩm được sinh ra hay chế biến từ các cơ thể chuyển gen (GMO- genetically modified organisms). Việc chuyển các gen có lợi vào cây trồng hay vật nuôi là một thành tựu vĩ đại của Kỹ thuật di truyền (genetic engineering). GMF xuất hiện từ thập kỷ 90 của thế kỷ trước với các cây thực phẩm như lúa mỳ, đậu tương, ngô, cà chua... Trong khoảng thời gian 1996-2005 cây trồng chuyển gen đã được triển khai trên một diện tích rất rộng lớn – khoảng 900 000 km2, có tới 55% là ở Hoa Kỳ. Đến năm 2005 tại Brazil đã có 94 000km2 đậu tương chuyển gen được gieo trồng. Theo thống kê năm 2003 thì cây trồng chuyển gen chủ yếu được triển khai tại Hoa Kỳ (63%), Argentina (21%), Canada (6%), Brazil (4%), Trung Quốc (4%), Nam Phi (1%).Từ năm 2000 đã có 13 nước thực hiện việc triển khai cây trồng chuyển gen. Ngoài các nước nói trên còn có Australia, Bulgaria, Pháp, Đức, Mexico, Rumani, Tây Ban Nha và Uruguay. Đặc biệt là ngô (Bt corn) mang gen Bt (chống sâu hại) được gieo trồng rất rộng rãi và thu được hiệu quả kinh tế cao hơn rõ rệt. Ngoài ra là đậu tương kháng được với thuốc trừ cỏ glyphosate nên được nông dân đỡ rất nhiều công sức trừ cỏ. Năm 2006 tại Mỹ 89% diện tích trồng đậu tương, 83% diện tích trồng bông và 61% diện tích trồng ngô là được trồng bởi các giống chuyển gen (GMO hay GMC- genetically modified cultures). Bông và ngô GMC ngoài khả năng chống sâu hại cũng còn có có thêm cả khả năng kháng thuốc trừ cỏ. Từ năm 1994 Công ty Calgene (Mỹ) đã đưa ra thị trường loại cà chua chuyển gen Flavr Savr. Mùa hè 1996 sốt cà chua chuyển gen Flavr Savr đã bắt đầu được bán ở Châu Âu. Chuyể n gen kháng sâu bệnh Đậu tương kháng thuốc trừ cỏ được đưa vào thị trường từ 1996. Giống đậu tương này được trồng rộng rãi ở cả các nước như Argentina, Brazil, Nam Phi, Ấn Độ và Trung Quốc. Ngô kháng sâu hại cũng nhanh chống được trồng ở nhiều nước. Trong tương lai Chuối chuyển gen được coi như một loại nồi phản ứng sinh học (bioreactor) mang kháng nguyên để thay cho vaccine phòng chống bệnh viêm gan B do HBV... Chuyển gen để thay thế việc tiêm vaccin còn thực hiện thành công ở khoai tây và cà chua. Đu đủ chuyể n gen Nồi phản ứng sinh học (biorea ctor) sản xuất thay vaccin e Ngoài việc chuyển được vào cây trồng gen kháng sâu hại, gen kháng thuốc diệt cỏ người ta còn chuyển được cả gen đề kháng với một số bênh do virút, vi khuẩn và nấm gây ra ở cây trồng. Bên cạnh đó là việc chuyển gen chịu lạnh cho các cây lương thực, thực phẩm trồng ở các nước ôn đới, đặc biệt là cho thuốc lá và khoai tây, vốn là những cây ít chịu lạnh Cũng đã có những thành công trong việc chuyển gen kháng hạn và kháng mặn cho cây trồng. các nhà nghiên cứu ở Viện Công nghệ khoa học thực vật Thụy Sĩ đã thành công trong việc tạo ra giống lúa “vàng” chứa phong phú beta-caroten (vitamin A) và giống lúa này đã được Quỹ Rockefeller tài trợ để triển khai ở một số nước đang phát triển. Với giống lúa này người ta hy vọng se cứu được nhiều người trong số 500 000 người bị mù lòa trên thế giới hàng năm. Gần đây một số thực vật chuyển gen còn được dùng để thu hút kim loại nặng trong đất và làm giải tỏa tình trạng ô nhiễm môi trường bởi kim loại nặng. Tòa thánh Vatican và một số quốc gia, một số Tổ chức bảo vệ môi trường đưa ra nhiều lý do để phản đối cây trồng chuyển gen. Có lý do là các phấn hoa từ cây chuyển gen Bt diệt sâu hại có thể làm chết bướm và một số côn trùng có ích. Có lý do là gen kháng thuốc diệt cỏ có thể chuyển sang cỏ làm giảm hiệu lực của các thuốc trừ cỏ. Một số ý kiến lại cho rằng cây chuyển gen có thể tạo nên các dị ứng nguyên (allergen) mới gây nên hiện tượng dị ứng ở người. Một số nhà khoa học khác lo ngại về tác hại lâu dài của cây chuyển gen. Tuy có những phản ứng gay gắt từ một số quốc gia ở Châu Âu và một số tỏ chức quốc tế nhưng chưa có chứng minh nào được xác nhận rộng rãi và diện tích nuôi trồng động thực vật chuyển gen (GMO) vẫn đang ngày càng tăng nhanh. Tại Hà Nội đã có một Hội thảo khoa học rất đáng chú ý giữa các nhà khoa học Mỹ và Việt Nam về vấn đề này.Giáo sư Wayne Parrot - một chuyên gia về đất và cây trồng tại Đại học Georgia - nhấn mạnh tiềm năng của thực vật chuyển gen, nhất là ngũ cốc và hoa quả. Ông nói: "Việc thiếu thông tin về thực vật chuyển gen gây ra những nỗi dụng. Thực tế, công nghệ gen đã làm tăng năng suất, dẫn tới sự giảm giá ngũ cốc trên toàn cầu, khiến tỷ lệ suy dinh dưỡng trong cộng đồng thế giới ngày một giảm". Tiếp theo, GS. Parrot giới thiệu một số thành tựu mới nhất của công nghệ sinh học, ứng dụng trên đậu nành và ngô chuyển gen ở Mỹ. Hai loài thực vật này, sau khi được chuyển gen, đã có khả năng đề kháng sâu bệnh và cho năng suất cao hơn hẳn. Bàn về các vấn đề liên quan đến môi trường và vệ sinh an toàn của thực phẩm chuyển gen,Tiến sĩ Subhash Gupta, Cục kiểm tra sức khỏe động thực vật thuộc Bộ Nông nghiệp Mỹ, cho biết: "Ở Mỹ, sản phẩm công nghệ sinh học phải trải qua các cuộc khảo sát kỹ lưỡng bởi nhiều tổ chức trước khi được đưa ra sử dụng cho người hoặc động vật. Vì các tổ chức này đã có những kinh nghiệm cần thiết, nên họ có khả năng bổ sung, tối ưu hóa và đề xuất những quy định mới cho thực phẩm chuyển gen". Ông Gupta cũng nhấn mạnh rằng, quy trình này là rất cần thiết vì chúng tạo niềm tin cho người sử dụng sản phẩm công nghệ sinh học. Việt Nam đã đạt được một số thành tựu đáng ghi nhận về nghiên cứu gen, như việc phát hiện các gen kháng sâu và thuốc diệt cỏ, cùng các gen chỉ thị liên quan đến khả năng chống bệnh đạo ôn, bạc lá của lúa, nhân gen, chỉ thị phân tử ADN, nghiên cứu di truyền miễn dịch thực vật, sản xuất vacxin cho gia súc, gia cầm...Tuy nhiên, công nghệ sinh học ứng dụng trong nông nghiệp ở nước ta vẫn còn gặp nhiều khó khăn, như thiếu các chuyên gia giỏi, bị hạn chế về đầu tư, hạn chế về công nghệ, về tổ chức, triển khai... Trong thời gian tới, Việt Nam sẽ tập trung mũi nhọn vào nghiên cứu công nghệ gen, chỉ thị phân tử bản đồ gen, hệ gen chức năng (funcional genomics), di truyền miễn dịch, bệnh học phân tử. Việt Nam vẫn chưa xây dựng xong quy chế Quản lý về an toàn sinh học và có lẽ phải tới năm 2010 mới có thể hoàn thành (!). Việc thiếu một quy chế về an toàn sinh học, cũng như những vấn đề về sở hữu trí tuệ, rào cản kỹ thuật đối với thương mại, nhãn hiệu sản phẩm... chính là nguyên nhân khiến sản phẩm công nghệ sinh học của Việt Nam chưa nâng cao nhanh chóng được sản lượng, chất lượng và khó đặt chân vào thị trường quốc tế. Thực ra thì hầu hết các mẫu thức ăn chăn nuôi trên thị trường Việt Nam hiện đều chứa sản phẩm biến đổi gen (như ngô và đậu tương) với một tỷ lệ nào đó, theo điều tra mới