Tư tưởng triết học Khổng Tử

1 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử Khổng Tử: (551 – 479 tr. CN) -Người sáng lập ra trường phái Nho gia, nhà tư tưởng vĩ đại của Trung Hoa thời kỳ cổ đại. Khổng Tử người làng Xương Bình, huyện Khúc Phụ, tỉnh Sơn Đông (nước Lỗ trước đây), hạ lưu sông Hoàng Hà. Bố là Thúc Lương Ngột, mẹ là Nhan Thị. -Theo truyền thuyết, trước khi sinh ông, thân mẫu nằm mơ thấy một con Kỳ Lân nhả một tờ ngọc thư có hàng chữ: “Con của Thủy Tinh, nối ngôi nhà Chu đã suy, làm vua không ngai”, ông có 49 tướng quý. - Năm 19 tuổi lập gia đình, 20 tuổi sinh con (Khổng Lý), 23 tuổi ly dị. Ông mất 18/2/479 tr. CN. 2 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử - Xuaân Thu – Chieán Quoác laø thôøi kyø suy taøn, tan raõ cuûa cheá ñoä chieám höõu noâ leä vaø cheá ñoä sô kyø phong kieán baét ñaàu xuaát hieän. Thôøi kyø naøy xaõ hoäi Trung Quoác ñaõ traûi qua thôøi kyø giao thôøi, töø cheá ñoä toâng toäc chuyeån sang cheá ñoä gia tröôûng, giaù trò tö töôûng, ñaïo ñöùc môùi coøn manh nha vaø ñang treân con ñöôøng xaùc laäp. Tình traïng leã nghóa, cöông thöôøng ñaûo loän, ñaïo ñöùc suy ñoài, chö haàu noåi leân chieám ngoâi thieân töû, ñaïi phu laán quyeàn chö haàu. - Mạnh Tử: “ñaùnh nhau giaønh ñaát thì gieát ngöôøi thaây chaát ñaày ñoàng, ñaùnh nhau giaønh thaønh thì gieát ngöôøi thaây chaát ñaày thaønh”, ñaây laø thôøi kyø ñaát caùt nuoát thòt ngöôøi. - Khổng Tử: “quaân baát quaân; thaàn baát thaàn; töû baát töû. Daãu ta coù thoùc luùa, vaøng baïc ñaày kho lieäu coù ngoài im maø aên ñöôïc chaêng”. 3 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử 1. Thuyết chính danh Theo Khoång Töû thieân haï roái ren nguyeân nhaân cuûa noù baét nguoàn töø söï sa ñoaï cuûa caùc theá löïc caàm quyeàn laøm cho “danh” khoâng ñöôïc “chính”, töùc laø “danh” (tên gọi, địa vị, thứ bậc) khoâng phuø hôïp vôùi “thöïc” (vieäc laøm, boån phaän, nghóa vuï). Vì vaäy ñeå khoâi phuïc laïi traät töï xaõ hoäi, Khoång Töû chuû tröông thöïc hieän hoïc thuyeát “chính danh”. OÂng cho raèng: trong xaõ hoäi moãi vaät, moãi ngöôøi ñeàu coù moät coâng duïng nhaát ñònh naèm trong moät moái quan heä nhaát ñònh, moãi vaät moãi ngöôøi ñeàu coù moät ñòa vò nhaát ñònh vaø töông öùng vôùi noù laø moät danh nhaát ñònh. Moãi danh ñeàu coù moät tieâu chuaån rieâng, vaät naøo, ngöôøi naøo mang danh naøo phaûi ñöôïc thöïc hieän vaø thöïc hieän cho baèng ñöôïc nhöõng tieâu chuaån cuûa danh ñoù, neáu khoâng phaûi goïi baèng danh khaùc. 4 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử “chính laø laøm cho moïi vieäc ngay thaúng, coâng minh”, “vua cho ra vua, toâi cho ra toâi, cha phaûi ra cha, con phaûi ra con”. “Neáu danh baát chính thì lôøi noùi seõ khoâng ñuùng ñaén, lôøi noùi khoâng ñuùng ñaén thì daãn tôùi vieäc laøm sai. Khi ñoù ngöôøi vôùi ngöôøi trong xaõ hoäi seõ khoâng coøn kính troïng nhau, khoâng coøn hoaø khí, luaät phaùp loûng leûo vaø ngöôøi daân seõ maát nôi troâng caäy nhôø vaû”, “daân khoâng coù choã troâng caäy nhôø vaû thì daân seõ khoâng coøn tin ôû baäc caàm quyeàn, luùc ñoù duø muoán hay khoâng xaõ taéc cuõng khoù traùnh beà suy suïp”. Cho “chính danh” laø quan troïng nhaát, cho neân Khoång Töû chuû tröông chia xaõ hoäi thaønh nhöõng quan heä - “nguõ luaân” : quaân thaàn; phuï töû; phu phuï; huynh ñeä; baèng höõu. Mỗi quan hệ lại có tiêu chuẩn riêng. 5 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử Khổng Tử nhaán maïnh quan heä vua – toâi vaø cha – con. Vua – toâi chính laø quan heä nhaø nöôùc vôùi daân. Baäc cai trò nhaø nöôùc caàm quyeàn phaûi duøng leã nghóa ñeå cai trò ñaát nöôùc, phaûi bieát troïng duïng ngöôøi hieàn taøi ñöùc ñoä, nhaø caàm quyeàn phaûi töï mình laøm ñieàu laønh, hoïc taäp, trau doài tri thöùc ñeå coù ñuû khaû naêng nhaän chöùc ñoù hay khoâng, chöù ñöøng lo mình khoâng coù ñöôïc chöùc vò aáy. Nhà cầm quyền phaûi ñaït ñöôïc nhaân ñaïo vaø thieân ñaïo. Nhöõng yeâu caàu cuï theå ñoái vôùi vua? 6 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử Moái quan heä cha – con. -Con phaûi hieáu vôùi cha meï, cha meï phaûi coù loøng töø aùi ñoái vôùi con. Chöõ “hieáu” trong luaän ngöõ raát nhieàu nghóa. Khi cha meï coøn soáng thì phaûi bieát kính troïng vaø chaêm soùc cha meï vaø khoâng ñöôïc ñi xa, khi cha meï cheát thì phaûi thôø phuïng cha meï, phaûi bieát tuoåi cuûa cha meï. Phuïng döôõng cha meï thì phaûi coù caùi taâm. Neáu cho cha meï aên maø khoâng coù caùi taâm thì chaû khaùc gì nuoâi choù nuoâi ngöïa laøm sao coù theå goïi laø loøng hieáu thaûo ñöôïc. Ñaëc bieät quan ñieåm veà hieáu cuûa Khoång Töû khoâng phaûi laø quan ñieåm moät chieàu, khoâng phaûi con caùi nhaát nhaát nghe theo lôøi cha meï. -Ñoái vôùi Khoång Töû, trong xaõ hoäi “chính danh” laø quan heä hai chieàu: quaân coù minh thì thaàn môùi trung, phuï coù töø thì töû môùi hieáu, v.v. Coâng cuï ñeå thöïc hieän hai chieàu naøy laø ñaïo ñöùc xaõ hoäi. 7 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử 2. Thuyết về Lễ Đeå thöïc hieän ñöôïc “chính danh “ Khoång Töû ñaõ duøng “leã” trong heä thoáng trieát hoïc ñaïo ñöùc cuûa mình. Leã khoâng chæ laø phöông tieän cuûa nhaân maø coøn laø phöông tieän, caùch thöùc ñeå thöïc hieän “chính danh”, maø “chính danh” nghóa laø nhaân. Phaïm truø leã vöøa mang tính ñaïo ñöùc vöøa mang tính chính trò, vaø leã chính laø boå sung nhöõng tieáu soùt vaø khieám khuyeát cuûa “nhaân “ cuûa “nghóa”. Leã coøn laø coâng cuï, phöông tieän ñeå duy trì traät töï ñaúng caáp danh phaän. 8 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử OÂng noùi; “neáu nhaø caàm quyeàn duøng phaùp luaät maø daãn daét, chuyeân duøng hình phaït maø trò vì thì daân sôï maø khoâng phaïm phaùp, coøn neáu nhaø caàm quyeàn duøng ñöùc haïnh maø daãn daét, duøng leã tieát maø trò thì chaúng nhöõng daân töï bieát xaáu hoå vôùi mình maø tröôùc hay sau hoï cuõng ñöôïc caûm hoaù”. Ñöùc haïnh vaø lễ tieát theo Khoång Töû laø nhöõng tieâu chuaån veà ñöùc tính, laø nhöõng quy ñònh veà giao tieáp, leã nghi maø con ngöôøi phaûi coù, phaûi tuaân theo. ÔÛ ñaây, Khoång Töû ñaõ theå hieän roõ tö töôûng söû duïng ñaïo ñöùc laøm coâng cuï ñeå thöïc hieän “chính danh” cuûa mình. Noäi dung cuûa ñaïo ñöùc aáy theo Khoång Töû quan troïng nhaát laø nhaân, trí, duõng. 9 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử 3. Thuyết về Nhân Ñoái vôùi mình, “ngöôøi coù nhaân tröôùc heát phaûi laøm nhöõng vieäc khoù, sau ñoù môùi höôûng thaønh quaû môùi coù theå goïi laø nhaân”. Ngöôøi quaân töû lo tröôùc caùi lo cuûa thieân haï Vui sau caùi vui cuûa thieân haï. Khaùc vôùi nhöõng ngöôøi “baát nhaân”, ngöôøi nhaân saün saøng vui veû soáng trong baát kyø hoaøn caûnh naøo, duø ñaáy laø vinh hoa hay ñoùi ngheøo, tuùng thieáu”. Ngöôøi coù nhaân caùi cao caû nhaát laø ñöùc nhaân cuûa mình, coù theå vì nhaân maø saùt thaân chöù khoâng vì thaân maø haïi nhaân, vì coù ñöùc nhaân con ngöôøi seõ töï kiềm cheá ñöôïc mình ñeå tuaân theo leã tieát cuûa xaõ hoäi. 10 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử Khi Nhan Uyeân hoûi veà nhaân, Khoång Töû ñaùp” “Khaéc kyû phuïc leã vi nhaân”; “Ñieàu gì khoâng hôïp vôùi leã thì ñöøng nhìn, ñieàu gì khoâng hôïp vôùi leã thì ñöøng nghe, ñieàu gì khoâng hôïp vôùi leã thì ñöùng noùi, ñieàu gì khoâng hôïp vôùi leã thì ñöøng laøm”; “ngöôøi coù ñöùc nhaân laø ngöôøi phaûi nghieâm trang, teà chænh, roäng löôïng, khoan dung, ñöùc tín, loøng thaønh, sieâng naêng, caàn maãn vaø bieát thi aân boá ñöùc”. Ông lyù giaûi: “nghieâm trang teà chænh seõ laøm ngöôøi khaùc khoâng daùm khinh nhôøn, roäng löôïng khoan dung seõ laøm ngöôøi khaùc bò thu phuïc, ñöùc tín loøng thaønh seõ laøm ngöôøi khaùc bò sai khieán, caàn maãn sieâng naêng seõ ñem laïi nhieàu ñieàu boå ích và thi aân, boá ñöùc làm cho con người trở nên thánh thiện”. 11 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử - Ngöôøi coù nhaân laø phaûi thöông yeâu ngöôøi khaùc. Khoång Töû daïy: “Ngöôøi nhaân muoán töï laäp laáy mình thì phaûi lo laäp cho ngöôøi, muoán thaønh ñaït cho mình thì cuõng lo cho ngöôøi thaønh ñaït. Ngöôøi nhaân öùng xöû vôùi mình nhö theá naøo thì cuõng öùng xöû vôùi ngöôøi nhö theá aáy vaø nhöõng gì mình khoâng muoán thì ñöøng laøm cho ngöôøi khaùc. (Kyû sôû baát duïc vaät thi ö nhaân). 12 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử - Giaùo trình cô baûn Khoång Töû duøng ñeå khai saùng laø thi, thö, leã, nhaïc, dòch, Xuaân thu. - OÂng quan nieäm, böôùc chaân vaøo moät quoác gia coù theå bieát neàn giaùo duïc ôû ñoù nhö theá naøo. Neáu daân oân, nhu, ñoân haäu thì ñoù laø neàn giaùo duïc ñaõ theo tinh thaàn cuûa Thö; neáu daân khieâm nhöôøng, trang troïng thì ñoù laø neàn giaùo duïc ñaõ theo tinh thaàn cuûa Leã; neáu daân côûi môû, sinh hoaït nheï nhaøng thì ñoù laø neàn giaùo duïc ñaõ theo tinh thaàn cuûa Nhaïc; neáu daân soáng thuaän theo ñaïo trôøi thì ñoù laø neàn giaùo duïc ñaõ theo tinh thaàn cuûa cuûa Dòch vaø neáu daân bieát phaùn xeùt ñôøi thì ñoù laø neàn giaùo duïc ñaõ theo tinh thaàn cuûa kinh Xuaân Thu. 13 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử Khoång Töû ñaõ phaân con ngöôøi ra laøm hai lôùp: ngöôøi quaân töû vaø keû tieåu nhaân. - Quaân töû chæ nhöõng ngöôøi hoïc roäng, nhöõng ngöôøi thuoäc taàng lôùp treân, phaûi laø ngöôøi minh baïch coù töôùng maïo, trung thöïc coù ñaïo ñöùc. - Tieåu nhaân laø nhöõng ngöôøi lao ñoäng, nhöõng người khoâng coù ñòa vò trong xaõ hoäi, nhöõng ngöôøi thaáp keùm. Quaân töû vaø tieåu nhaân khoâng chæ khaùc nhau veà ñòa vò trong xaõ hoäi maø coøn khaùc nhau veà trình ñoä, ñaïo ñöùc, nhaân caùch vaø thaùi ñoä öùng xöû, lyù töôûng soáng. Quaân töû hoïc ñaïo thì yeâu ngöôøi, tieåu nhaân hoïc ñaïo thì deã sai khieán. Quaân töû thöôïng ñaït, tieåu nhaân haï ñaït; tieåu nhaân kieâu caêng maø chaúng thö thaùi, quaân töû thö thaùi maø khoâng kieâu caêng; quaân töû thaûn nhieân loàng loäng, tieåu nhaân öu tö daèng daëc; quaân töû duï ö nghóa, tieåu nhaân duï ö lôïi; quaân töû nhö gioù, tieåu nhaân nhö coû; quân tử hỏi tại mình, tiểu nhân hỏi tại người. 14 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử Kết luận: 1. Trieát hoïc Khoång Töû coù noäi dung phong phuù saâu saéc, coù moái lieân heä thoáng nhaát vôùi nhau theå hieän quan ñieåm cuûa oâng veà theá giôùi, veà luaân lyù ñaïo ñöùc, chính trò xaõ hoäi. Quan ñieåm ñaïo trung dung, trung thöù, thieân lyù, thieân meänh, quyû thaàn, nhaân, nghóa, leã , trí, tín, hoïc thuyeát chính danh ñònh phaän, quan ñieåm quaân töû, tieåu nhaân, taát caû caùc phaïm truø ñaïo ñöùc ñoù ñaõ thaâm nhaäp vaøo nhau trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Coá gaéng lyù giaûi nhöõng vaán ñeà maø xaõ hoäi ñaët ra, ñoù laø thaønh quaû röïc rôõ trong trieát lý ñaïo ñöùc nhaân sinh cuûa Khoång Töû . 15 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử 2. Trong heä thoáng trieát hoïc cuûa Khoång Töû, quan heä theá giôùi vaø con ngöôøi, tö töôûng chính trò xaõ hoäi vaø luaân lyù ñaïo ñöùc thoáng nhaát vôùi nhau. Chuùng ñeàu taäp trung vaøo lyù giaûi baûn chaát ñôøi soáng, quan heä con ngöôøi, coá gaéng goùp phaàn giaùo hoaù con ngöôøi, oån ñònh traät töï xaõ hoäi, xaây döïng maãu ngöôøi lyù töôûng trong ñoù laáy nhaân nghóa laøm goác. Chính vì vaäy maø tö töôûng trieát hoïc cuûa Khoång Töû mang tính nhaân vaên saâu saéc, tính nhaân loaïi phoå quaùt vaø cao hôn nöõa ñoù laø moät trieát lyù soáng cho moãi con ngöôøi. 16 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử Hạn chế: - Do haïn cheá bôûi tính giai caáp, lòch söû, nhận thức, vò trí xaõ hoäi, v.v neân tö töôûng trieát hoïc cuûa Khoång Töû haøm chöùa ñaày maâu thuaãn, phaûn aùnh taâm traïng bò giaèng xeù cuûa oâng tröôùc bieán chuyeån cuûa xaõ hoäi; giöõa tö töôûng tieán boä vôùi tö töôûng baûo thuû. - Hoïc thuyeát cuûa oâng chæ caûi bieán moät phaàn, mang tính chaát caûi löông, khoâng trieät ñeå do ñòa vò, do lôïi ích giai caáp quy ñònh, baûo veä cho taàng lôùp quyù toäc cuõ ñang suy taøn. Chính vì lôïi ích giai caáp vaø tính chaát khoâng nhaát quaùn naøy nó đã trở thành cô sôû ñeå theá heä sau oâng khai thaùc, xuyeân taïc vaø phuû cho noù taám aùo choaøng toân giaùo ñaày bí aån. 17 I Tö töôûng trieát hoïc Khổng Tử Tóm lại: Maëc duø coøn coù nhöõng haïn cheá nhaát ñònh, nhöng nhìn chung tö töôûng naøy coù maët trong taát caû caùc trieàu ñaïi Trung Hoa. Noù ñeå laïi daáu aán cuûa mình khoâng chæ trong saùch vôû maø trong caû cuoäc soáng cuûa nhieàu theá heä vaø noù ñaõ vöôït biên giôùi caém reã vaøo phong tuïc, taäp quaùn cuûa nhieàu nöôùc laùng gieàng laân caän. Tö töôûng cuûa oâng cuõng ñeå laïi nhieàu baøi hoïc lòch söû cho chuùng ta. Nhöõng ñoùng goùp cuûa oâng trong lónh vöïc chính trò, ñaïo ñöùc, Khoång Töû xöùng ñaùng trong loøng ngöôøi daân Trung Quoác là vạn thế sư biểu.