Viết phóng sự: Khi sự thật là trên hết

Viết phóng sự: Khi sự thật là trên hết Viết phóng sự: Khi sự thật là trên hết Nhưng lời nói ấy, cho đến nay và mai sau, lại có thể “tư vấn” cho những ai chọn nghề báo làm nghiệp dĩ. Rằng: Có những sự thật như thể “vạch áo cho người xem lưng”, như thể phơi lộ vết chàm lỡ nhúng để làm tổn thương chính mình, “người mình”, đất nước mình trước thiên hạ. Nhưng ngẫm cho cùng, và thực tế đã chứng minh mạnh mẽ rằng, nói lên sự thật – đặc biệt là loại sự thật làm đau xót cả cộng đồng mà bản năng con người luôn muốn che đậy – là một trong những phẩm chất làm vinh danh cộng đồng ấy, đất nước ấy, dân tộc ấy. Phải có trình độ dân trí cao, tổ chức xã hội cao, có hệ thống pháp lý minh bạch, có đời sống dân chủ mới có đất cho sự thật lên tiếng nói. Sự thật được phanh phui trong loạt phóng sự điều tra Buried Secrets, Brutal Truth (Bí mật chôn vùi, sự thật tàn bạo) của báo The Blade ở bang Ohio là loại sự thật cay đắng như thế, đối với quân đội Mỹ, nhân dân Mỹ. Đăng vào giữa tháng 10 năm 2003 và đoạt giải Pulitzer 2004. Đây là giải Pulitzer đầu tiên của tờ báo địa phương có tuổi xuất bản hơn 150 năm này. Ngay sau đó, những tờ báo danh tiếng nhất nước Mỹ đã xin phép The Blade đăng lại thiên phóng sự Buried Secrets, Brutal Truth, để cả nước Mỹ có thêm cơ hội biết được sự thật bị chôn vùi hơn 36 năm. Nhiều nhà xuất bản trên thế giới cũng đã vào cuộc. Đọc Buried Secrets, Brutal Truth những người viết phóng sự có thể nhặt được vài kinh nghiệm về viết sự thật. Phong cách cổ điển Buried Secrets, Brutal Truth xuất hiện vào thời điểm thể loại phóng sự điều tra rơi vào tình trạng suy yếu toàn cầu, đặc biệt ở khối báo chí phương Tây. Không phải vì các nhà báo giữ chuyên mục phóng sự điều tra đồng loạt đánh mất năng lực tác nghiệp, càng không phải bạn đọc đồng loạt quay lưng với thể loại hấp dẫn nhất trên mặt báo là phóng sự điều tra. Mà có một thực tế là, các phóng viên điều tra hiện nay không cần “động thủ” vẫn có đủ thông tin để viết phóng sự dạng điều tra. Sự phát triển mạnh mẽ các tổ chức phi chính phủ (NGO) cũng như các bộ phận quan hệ cộng đồng (PR) của rất nhiều cơ quan, tổ chức, tập đoàn đã từng giờ, từng ngày tạo nên nguồn tin khổng lồ cho báo chí, trên mạng internet cũng như trong hồ sơ, trong đó có cả hồ sơ điều tra nghiêm chỉnh, do các điều tra viên chuyên nghiệp thực hiện. Nhà báo không còn giữ vai trò chính trong chặng đường phát hiện thông tin mà chỉ cần ngồi ở phòng tin có máy điều hòa để “xử lý thông tin” được cung cấp. Nói xử lý vì những nguồn tin khi cung cấp miễn phí thông tin cho các tòa báo đều nhằm mục đích riêng. Tất nhiên không loại trừ mục đích nói lên sự thật của những tổ chức đứng đắn. Hãy nhìn lại một sự kiện chấn động toàn cầu gần đây và thử đặt câu hỏi: Ai phát hiện việc lính Mỹ tra tấn tù nhân tại Afghanistan năm 2003? Không phải nhà báo mà là tổ chức nhân quyền quốc tế. Theo các thống kê, nguồn tài chính dành cho việc thu thập và tìm kiếm thông tin đang giảm đi tại phần lớn những tòa báo. Vì thế, người ta đã có lý khi cho rằng Buried Secrets, Brutal Truth là thiên phóng sự điều tra được thực hiện theo phong cách cổ điển. Báo The Blade đã không tiếc kinh phí cử ba phóng viên Michael D. Sallah, Mitch Weiss, Joe Mahr và phóng viên ảnh Andy Morrison bay sang Việt Nam, tiếp xúc các nhân vật liên quan đến các vụ thảm sát ở thung lũng sông Vệ tỉnh Quảng Ngãi do trung đội thám báo Tiger Force (Mãnh Hổ) thuộc Đại đội chỉ huy của Tiểu đoàn 1 Trung đoàn 327 Sư đoàn dù 101 thực hiện vào năm 1967. Các nhà báo The Blade đã đi qua rất nhiều bang nước Mỹ để phỏng vấn các cựu binh thuộc đơn vị Tiger Force và các nhân vật liên qua cũng như đi-về Washington-Ohio như con thoi trong vòng tám tháng trời để tìm kiếm thông tin từ hàng ngàn trang tư liệu ở Cục lưu trữ Quốc gia. Những chuyến đi, những cuộc phỏng vấn trực diện đã phục hồi độ tin cậy cũng như vẻ đẹp riêng của thể phóng sự điều tra. Trong đó, vấn đề đạo đức của nhà báo cũng được nhấn mạnh. Kurt Franck, trưởng ban biên tập tin của The Blade phát biểu: “Chúng tôi đăng tải thông tin lính Mỹ thảm sát dân thường Việt Nam 36 năm trước như một nghĩa vụ đạo đức báo chí”. “Thời sự than hồng” Có nhiều tình huống để khai mở ý tưởng cho một thiên phóng sự điều tra: Từ thư bạn đọc, từ bản báo cáo của một tổ chức chính trị xã hội, từ sự rò rỉ thông tin của một tập đoàn kinh tế, từ bản tin của đồng nghiệp, từ một phiên tòa... Ý tưởng thực hiện phóng sự Buried Secrets, Brutal Truth khởi đi từ những trăn trở của xã hội Mỹ hiện tại với món nợ chiến tranh Việt Nam trong quá khứ. Các nhà phóng sự điều tra gọi loại đề tài này là “nổi gió thổi bùng ngọn lửa đỏ từ hòn than hồng vùi trong tro xám”. Quá khứ được hâm nóng bởi những cuộc chiến tranh Mỹ đang tiến hành trên thế giới, nóng nhất là Iraq. Hơn thế, ý tưởng đó đã trở thành một quyết định đặc trưng của nghề báo, nghề cung cấp sự thật cho công chúng, khi trưởng ban biên tập tin của The Blade cho biết: “Chúng tôi đã bắt đầu từ chỗ chính phủ Mỹ dừng lại”. Chính phủ Mỹ đã muốn “quên” sự kiện Trung đội thám báo tinh nhuệ Tiger Force thảm sát dân thường Việt Nam tại tỉnh Quảng Ngãi trong suốt 7 tháng trời của năm 1967. Trong thực tế, Bộ quốc phòng Mỹ đã mở một cuộc điều tra về hành vi tàn bạo của Tiger Force cũng như việc cố tình thực hiện sai lạc nhiệm vụ của sĩ quan chỉ huy đơn vị này. Cuộc điều tra ròng rã hơn bốn năm, từ 1971 đến 1975 với một quy mô rộng khắp. Hơn 100 điều tra viên tỏa ra 63 thành phố ở Mỹ và ở nước ngoài như Đức, Hàn Quốc, Philippines để thu thập chứng cứ. (Điều lạ là không đến chiến trường xưa Việt Nam). Kết luận ban đầu của cuộc điều tra đã được chuyển đến Lầu Năm Góc và Nhà Trắng. Trong đó xác định có 18 quân nhân thuộc Trung đội thám báo Tiger Force phạm các tội ác chiến tranh, từ tội làm trái nhiệm vụ, hành hung đến tội giết người dân thường. Nhưng đã không có ai trong số 18 “nhân vật” ấy phải ra tòa án binh. Họ bình yên tiếp tục đời binh nghiệp, thậm chí được khen thưởng. Chính phủ Mỹ đã dừng lại ở đấy. Và từ đấy, The Blade bắt đầu, với thể loại mạnh mẽ nhất, hiệu quả chính trị xã hội cao nhất của báo chí: phóng sự điều tra. Thật ra đã có những tố cáo tội ác đơn vị Tiger Force từ năm 1969 của Dennis Stout, phóng viên tờ báo quân đội Screaming Eagle. Với cương vị phóng viên chiến trường Dennis Stout đã chứng kiến binh sĩ Tiger Force hành quyết một lúc 35 dân làng không có vũ khí ở thung lũng sông Vệ, Quảng Ngãi năm 1967. Ông nói với The Blade: “Họ dẫn từng nhóm 5 người ra bờ ruộng, bắn chết từng người. Tôi không quên được cảnh tượng đó, chừng nào con sống. Nhiều đêm choàng thức tôi vẫn nhìn thấy trước mắt những người đàn bà đó, đám con nít đó...”. Nhưng phải đợi đến khi xuất ngũ, khi không còn bị đe dọa bởi sự trả thù của các “sát thủ” Tiger Force trong môi trường chiến trường, ông mới có thể tố cáo. Và chính phủ Mỹ đã bắt đầu điều tra từ những cáo buộc của Dennis Stout. Mãi đến khi tiếp xúc các nhà báo The Blade, Dennis Stout vẫn còn giữ nguyên nỗi bức xúc phải nói ra sự thật: “Hàng trăm đàn bà và trẻ con đã bị giết vô cớ. Đó là tội giết người. Và tôi sẽ nói vậy cho tới lúc chết”. Buried Secrets, Brutal Truth cho thấy khái niệm thời sự có thể hiểu theo nghĩa rộng, không chỉ nhằm vào những sự việc “đương thời”. Đối tượng, đề tài để làm phóng sự điều tra cũng thế. “Điểm nóng” không nhất thiết phải là “lửa ngọn” mà có thể là “than vùi”. Điều quan trọng, và hấp dẫn nữa, là dù câu chuyện đã xảy ra hơn 36 năm về trước nhưng đến nay vẫn còn trong bí mật, vẫn cần phải điều tra để phơi lột sự thật trước công chúng. Và cuộc “khai quật” quá khứ là nhằm vào “thời sự”, vào hiện tại, và cả tương lai. Trưởng nhóm phóng viên điều tra Michael D. Sallah cho biết: “Đưa ra ánh sáng vụ việc bị dìm vào bóng tối là để những vụ việc như thế hiện nay sẽ không bị che khuất nữa. Không ai trong chúng ta muốn phải chờ đợi đến 36 năm sau để đọc được sự thật về một vụ thảm sát vừa xảy ra tại cuộc chiến ở Iraq chẳng hạn”. Nghệ thuật trình bày sự thật Câu chuyện được các nhà báo The Blade kể theo phong cách cổ điển: chương hồi. Các chương lần lượt mở ra các sự thật khủng khiếp trong chiến tranh Việt Nam, dù chỉ thu gọn trong một thung lũng hoang vắng và chỉ với một đơn vị nhỏ trong quân đội Mỹ tham chiến ở Việt Nam. Các tác giả không ngại lặp lại sự kiện trong các chương khác nhau, để xoáy sâu vào vấn đề, để khắc họa chân dung kẻ thủ ác, để tô đậm nỗi đau đớn hãi hùng của nạn nhân. Sự lặp lại nằm trong ý định của các tác giả, được sắp xếp, phân bố hợp lý, đan cài và tác động qua lại. Một cuộc bắn giết tập thể nông dân trên cánh đồng trống trải ở chương này do chính một thành viên Tiger Force nhớ lại hành vi ác độc đến phi lý của mình và đồng đội thời trai trẻ. Ở chương khác một người dân ở thung lũng sông Vệ vừa khóc vừa kể lại cái chết thảm của cha mình ngay trước mắt mình trong cuộc thảm sát. Ở một chương khác sự kiện này được ghi lại bởi điều tra viên Bộ Quốc phòng Mỹ. Ở chương khác nữa tội ác này được phân tích bởi một chuyên gia... Mỗi góc nhìn có cái chung, cái riêng nhưng hiệu quả cuối cùng là cung cấp sự thật, kể cả khi “sát thủ” tìm cách nói lời biện hộ cho hành vi phi nhân tính của hắn hay tiếp tục trơ tráo như James Hawkins, trung úy chỉ huy Trung đội Tiger Force, nay đã về hưu với hàm thiếu tá: “Tôi không hối hận điều gì cả!” Tất nhiên không phải thành viên nào của Tiger Force cũng khát máu. Nhưng hầu hết những người không đồng tình với nhóm thủ ác đã không dám phản kháng ra mặt vì sợ bị giết. Chỉ trung úy Donald Wood và trung sĩ Gerald Bruner là hai trường hợp ngoại lệ. Khi một nông dân tay không đang quỳ lạy xin tha mạng bị bắn vào đầu, Gerald Bruner còn cam chịu, nhưng khi đồng đội chĩa súng lục 45 ly vào đầu một cậu bé –là em trai của người nông dân vừa bị giết – thì anh đã nâng súng, hướng về phía đồng đội, tuyên bố sẽ bắn ngay những ai còn tiếp tục giết thường dân. Cứu được cậu bé nhưng anh bị cấp trên đưa đi gặp bác sĩ tâm thần. Và cũng như trung úy Donald Wood, người phản đối trung úy James Hawkins ra lệnh giết hại dân thường, anh bị điều khỏi Tiger Force. Buried Secrets, Brutal Truth không đặt trọng tâm vào việc mô tả các hành vi khát máu của từng thành viên Tiger Force, mặc dù các tác giả đã làm người đọc rùng mình, mất ngủ bởi sở thích lột da đầu, cắt tai xâu thành chuỗi đeo vào cổ, hãm hiếp phụ nữ thoải mái, thử súng bằng “bia di động” là dân lành, và vô số hình thức giết chóc man rợ khác của những binh sĩ Tiger Force. Mà Buried Secrets, Brutal Truth muốn trình bày một thực tế quan trọng hơn và đến nay vẫn tồn tại trong đời sống một bộ phận quân nhân Mỹ: chiến tranh khốc liệt đã hun đúc một thứ “văn hóa” lính tráng ngoài chiến trường là khuyến khích nhau thực hiện tội ác và che giấu tội ác trong đơn vị. Thứ “văn hóa” ấy thường được khởi xướng và bảo vệ bởi các sĩ quan chỉ huy đơn vị. Trả lời phỏng vấn của The Blade, cựu binh William Carpenter thừa nhận rằng hồi ấy ông đã cố không bắn vào những người dân, mà ông biết rõ là họ không muốn cũng như không có khả năng làm phiền gì đến ai hết, nhưng đã không dám ngăn cản đồng đội, càng không dám lên tiếng tố cáo tội ác xảy ra trước mắt mỗi ngày vì trong đơn vị ngấm ngầm thi hành một thứ luật riêng, bất thành văn, gọi là “luật im lặng”. Ai phạm luật sẽ không có cơ may sống sót để trở về với gia đình. Theo các chuyên gia tâm lý, không khí giết chóc vô tội vạ hàng ngày ấy như hàm chứa độc tố, dần dần thâm nhập, làm biến cải nhân tính của binh sĩ trong các đơn vị. Hồ sơ của Bộ Quốc phòng Mỹ cho thấy y sĩ Barry Bowman đã thú nhận với điều tra viên rằng ông từng từ chối lệnh giết một tù binh, nhưng chỉ bốn tháng sau sống trong cái tập thể Tiger Force khát máu chuyên “tìm-và-diệt” bất cứ thứ gì “di chuyển được” trong thung lũng sông Vệ, ông đã không ngần ngại bắn chết một dân làng đang bị thương mà đáng ra với cương vị y sĩ ông phải cứu chữa. The Blade muốn nói đến một lò luyện con người thành dã thú. Món nợ công lý Và hơn thế, qua thiên phóng sự Buried Secrets, Brutal Truth, The Blade tự dò tìm trong hàng ngàn hồ sơ lưu trữ và khai thác ý kiến của các chuyên gia hàng đầu, có uy tín về các lĩnh vực chính trị, quân đội, luật pháp, tâm lý để chỉ ra những nguyên nhân chính trị nào, những nhân vật nào ở Ngũ Giác Đài và ở Nhà Trắng đã quyết định khép lại vụ trọng án tội ác chiến tranh của Tiger Force. Giáo sư luật và cựu chiến binh Việt Nam Michael Belknap đã nhận định trong cuốn Xét xử chiến tranh Việt Nam xuất bản 2003: Nếu tội ác giết hàng trăm người và hơn thế nữa (vì đến nay vẫn còn là con số bí mật) đầy ngẫu hứng ở thung lũng sông Vệ vào năm 1967 sớm được điều tra, xét xử thì năm sau, 1968, đã có thể hơn 500 dân làng Mỹ Lai tránh được cuộc thảm sát. Và “sự thật Mỹ Lai” cũng phải nhờ đến một nhà báo Mỹ, Seymour Hersh, làm nhân chứng và tố cáo thì mới được phơi bày trước công luận và công lý. Nhưng Buried Secrets, Brutal Truth cho thấy vẫn có một thứ tòa án khác không ngừng hoạt động trong suốt hơn 36 năm qua, bất kể ngày hay đêm và không một nghi phạm nào có thể trốn thoát vì nó hoạt động ngay trong ký ức của từng nghi phạm. Đó là tòa án lương tâm. “Đệ nhất sát thủ” binh nhì Sam Ybarra, người luôn xuất hiện với xâu chuỗi lỗ tai những nạn nhân của mình, người có sở thích lột da đầu tù binh, người từng chặt phăng đầu một hài nhi chỉ để chiếm hữu cái vòng kiền trên cổ hài nhi và dễ dàng thực hiện hàng trăm hành động khát máu khác đã không sống “dễ dàng” những ngày “hậu chiến”. Khi các nhà báo thực hiện thiên phóng sự Buried Secrets, Brutal Truth thì Sam đã qua đời vì sầu muộn từ 20 năm trước đó (1982). Họ chỉ phỏng vấn được mẹ của Sam. Bà Therlene Ramos nhớ lại hình ảnh Sam thường tìm góc tối trong nhà để ngồi uống rượu, hút cần sa, tay luôn run lẩy bẩy và không ngừng khóc lóc. “Nó thường ngồi đó và khóc. Chỉ ngồi đó và khóc. Nó bảo tôi: Con thấy khổ lắm, mẹ ơi. Con xin Chúa tha thứ cho những gì con đã làm. Con đã giết tất cả những người ấy, tất cả những thường dân ấy, tất cả những trẻ em ấy, những người chẳng hề có ý định làm hại gì đến con...”. Cũng phải đề cập đến thế mạnh của phóng sự điều tra thể hiện qua những bức ảnh ghi tại chỗ. Trong trường hợp của Buried Secrets, Brutal Truth, The Blade không thể cung cấp hình ảnh tại chỗ các vụ thảm sát nhưng đã gửi đến bạn đọc chùm ảnh của phóng viên ảnh Andy Morrison về những người Việt đương thời ở sông Vệ đang hồi tưởng quá khứ và tiếp tục đau đớn bởi tội ác đã bắt đầu từ hơn 36 năm trước nhưng đến nay vẫn chưa được kết thúc trong công lý. Thật khó lòng cầm được nước mắt khi nhìn vào đôi mắt ràn rụa nước mắt của cô hướng dẫn viên du lịch 20 tuổi Trần Thị Anh Thư khi kể chuyện với du khách về chiến tranh ở Quảng Ngãi hay đôi mắt già nua nhắm nghiền cho nước mắt chảy lặng vào bên trong của ông Kiều Trác khi hồi tưởng cảnh ông chứng kiến giây phút cha mình ngã chết trên thảm lúa ở sông Vệ bởi viên đạn bắn ở cự ly gần của một thành viên nào đó thuộc trung đội thám sát khát máu Tiger Force năm 1967. Buried Secrets, Brutal Truth bằng nhiều thủ pháp phóng sự đã nỗ lực phơi bày sự thật bị nhốt trong kho lưu trữ. Nhưng trình bày sự thật trên mặt báo không chỉ để đọc theo lối tiêu khiển, đáp ứng thị hiếu tò mò của bạn đọc. Giá trị của một thiên phóng sự điều tra được đo bằng giá trị sự thật nó cung cấp và mức độ tác động của nó vào đời sống công lý. Sau khi Buried Secrets, Brutal Truth gây tiếng vang lớn với sự hỗ trợ đáng kể của giải thưởng Pulitzer, đã có dấu hiệu Lầu Năm Góc và Nhà Trắng phủi bụi bộ hồ sơ tội ác chiến tranh xảy ra ở thung lũng sông Vệ xa xôi. Xa xôi cả thời gian lẫn không gian. Cựu phóng viên chiến trường Dennis Stout và cựu y sĩ Rion Causey cho tờ The Blade biết rằng điều tra viên của Bộ Quốc phòng Mỹ đã liên lạc với họ đầu tháng 2 năm 2004 như những nhân chứng để lấy lại lời khai về các tội ác mà Trung đội thám báo Tiger đã thực hiện tại thung lũng sông Vệ. Cả hai nhân chứng tỏ ra hưng phấn và không kém phần ngạc nhiên về hiệu quả ban đầu của thiên phóng sự. Nhưng các nhà báo The Blade biết rằng tiến trình đấu tranh cho công lý còn dài và cũng không dễ dàng hơn trước đây. The Blade thường xuyên yêu cầu các đơn vị của quân đội Mỹ có trách nhiệm về vụ án cung cấp thông tin cập nhật nhưng hiếm khi họ nhận được hồi âm. Nói như Michael D. Sallah, một trong ba tác giả của trường thiên phóng sự Buried Secrets, Brutal Truth, đến nay quân đội Mỹ vẫn đang nợ một lời giải thích cho người dân hai nước, Mỹ và Việt Nam. Còn với ba phóng viên Michael D. Sallah, Mitch Weiss, Joe Mahr của The Blade, người Việt Nam sẽ cảm thấy mắc nợ họ nếu không nói lên một lời cảm ơn./.